Aphasia

Proloog

De voorstelling APHASIA werd op de kruising van muziek, film, storytelling en dans ontwikkeld. Het publiek neemt, ondergedompeld in de sfeer van een nachtclub, fysiek deel aan een intiem onderzoek naar geweld, de wereld van daders, omstanders en individuele verantwoordelijkheid. De aandacht van het publiek verschuift naadloos van een archieffilm naar een dj-set, naar een danssolo om te eindigen in een concert. De vrouwelijke verteller praat deze verschillende delen aan elkaar, waarbij ze luidop nadenkt over “monsters en wij”.

In 2004, naar aanleiding van het zogenaamde Joegoslavië-tribunaal in Den Haag, schreef de Kroatische auteur Slavenka Drakulić They Would Never Hurt a Fly. Met het boek geeft ze een aangrijpende getuigenis over oorlogsmisdadigers en over ‘ons’, ondanks het feit dat daders meestal meer media-aandacht krijgen dan slachtoffers en ondanks de terechte vrees dat het uitvoerig bespreken van de motieven van de criminelen het begrip voor hen zou kunnen vergroten. Toch is haar tekst – die duidelijk verwijst naar wat Hannah Arendt 40 jaar eerder over het Eichmann-proces schreef – een diepzinnig verslag waarin Drakulić met de grootste zorg zoekt naar een antwoord op de volgende vraag: wat zorgt ervoor dat een aangenaam, minzaam individu, de vriendelijke buurman, in een crimineel verandert?

Het morele standpunt dat we innemen als verre getuigen die oordelen over de psychologie van een individu dat zich geconfronteerd ziet met oorlog of maatschappelijke verwoesting, berust op het vermogen een onderscheid te maken tussen goed en kwaad. Onderzoek leert ons echter dat situationele macht zegeviert over individuele macht. Onder uitzonderlijke omstandigheden en zware sociale druk kunnen gewone mensen de meest ondenkbare misdaden plegen.

Uitgangspunt – “Een jongen uit de buurt”

Het uitgangspunt voor het maken van de voorstelling is een anekdote over dj Max, een pionier van de elektronische muziek in Belgrado, en protagonist op één van de meest beruchte foto’s van de oorlog in Bosnië. Op de foto schopt hij een moslimvrouw, die door Servische paramilitaire eenheden werd gedood, tegen het hoofd. Miljoenen mensen zagen deze foto, die door de Amerikaanse fotograaf Ron Haviv werd genomen, en de wereld rondging. Sontag schreef erover, Godard maakte er een kortfilm over en journalisten haalden het aan als een foto die alles wat je over de oorlog moet weten laat zien.

Na de oorlog werden Havivs foto’s deel van een grote verzameling foto- en videomateriaal dat werd geraadpleegd als − vaak cruciaal − bewijsmateriaal bij strafrechtelijke vervolgingen voor het Internationaal Strafhof in Den Haag voor het voormalige Joegoslavië. Verschillende rechtszaken, te beginnen met het proces tegen Slobodan Milošević, deden beroep op de foto die diende als bewijs om de commandoverantwoordelijkheid van de Servische autoriteiten voor de misdaden begaan in het voormalige Joegoslavië aan te tonen. Verschillende getuigen identificeerden de soldaat als Srđan Golubović, een voormalig lid van de Servische Vrijwilligerswacht, op het slagveld gekend als Max, in Belgrado als dj Max.

In zijn enige interview zegt dj Max dat hij afkomstig is uit een mooie buurt in Belgrado. Hij vertelt de interviewer dat als hij ter dood veroordeeld zou worden en maar op één telefoontje recht zou hebben, hij zijn moeder zou bellen, en dat zijn grootste tekortkoming is dat hij ‘s ochtends niet wakker kan worden en humeurig is tot de middag. Hij schopte de dode vrouw op de stoep in de vroege namiddag. In het interview vermeldt hij niet dat hij aan de oorlog deelnam. Als de interviewer vraagt: “Wie is dj Max? Wie ben jij?”, antwoordt hij, “Een jongen uit de buurt.”

Populisme: Schoenen die te strak zitten

Dader word je geleidelijk. In kleine en vaak schijnbaar betekenisloze stapjes, beïnvloed door een complex samenspel van actoren en factoren, evolueren daders op een continuüm van vernieling. Tijdens het plegen van misdaden, of betrokkenheid erbij, veranderen daders. Stap voor stap leren ze iets waarvan de meesten niet weten dat ze ertoe in staat te zijn.

Een cruciale motivatie voor de keuzes die we maakten in de APHASIA-toneelproductie vloeit voort uit het dieper willen ingaan op de begrippen dader en medeplichtigheid door live te experimenteren met de positie van de omstander. Wat betekent het om ergens getuige van te zijn? In een verontrustende nachtclub-achtige setting gaan we rechtstreeks in gesprek met de toeschouwers en stellen we hen vragen over groepsdynamiek, polarisatie en gehoorzaamheid aan autoriteit. Door middel van theatrale verleidingstools − livemuziek van Alen en Nenad Sinkauz, en de performance en dansbewegingen van Ivana Jozić − richt het Aphasia-team zich op de verleidingsmechanismen waar het populisme zich mee voedt: plotseling lijkt alles mogelijk, alles is toegestaan, zoals schoenen uittrappen die te strak zitten.

Groepen vormen door afstand te nemen van anderen

Elke discussie over muziek als wapen van verleiding of foltering richt zich noodzakelijkerwijs op het samenspel tussen muziek, menselijke emoties en het fysieke lichaam. We willen de focus leggen op muziek, als een hulpmiddel dat niet alleen dient om sociale groepen te verbinden en te mobiliseren, maar ook als een instrument dat de kracht heeft om te dienen als een oproep tot actie − zelfs een oproep om de wapens op te nemen − in de naam van een natie of een staat. Bovendien willen we onderzoeken hoe, na verloop van tijd, de onmisbare andere en het wij-zij-denken in de praktijk worden gebracht door banden te smeden en een gemeenschapsgevoel op te bouwen.

• Jelena Jureša, April 2022