28.05 — 01.06.2023
Fabrizio Terranova Brussel
Isabelle Stengers, Fabriquer de l'espoir au bord du gouffre
cinema — premiere
Op een futuristische filmset met een mysterieus huis en een magisch bos ontmoeten we filosofe Isabelle Stengers. Het is een plek waar haar inzichten hun weerslag vinden in een immersieve gevoelswereld. Stengers, geboren in Brussel in 1949, is een van de bekendste filosofen van haar tijd. Kenmerkend zijn haar antwoorden op de kapitalistische hekserij en haar reflecties op onze gehavende wereld. In de loop der jaren ontwikkelde ze een denkwijze die in het teken staat van verzet tegen de gevestigde orde en het heropbouwen van gedeelde werelden. Ze vertelt hier voor het eerst haar verhaal, en wel op een zeer aparte manier. Alles raakt verstoord in de fantastische en wonderlijke ruimte die ze bewoont, met katten die tussen ruïnes en nieuwe perspectieven ronddwalen. Filmmaker Fabrizio Terranova verlegt de grenzen van de documentaire en verdiept zijn engagement en vraagstelling rond hoe zorg te dragen voor onze wereld. Het resultaat is een vreugdevol portret van Stengers. Na zijn portret van Donna Haraway (Kunstenfestivaldesarts 2016) dompelt hij ons opnieuw onder in een onvermoede wereld, waar Stengers laat zien dat aan de rand van de afgrond hoop kan ontstaan.
Isabelle Stengers, Fabriquer de l’espoir au bord du gouffre
Hoe kun je woorden en een gedachtegoed verfilmen? Hoe kun je een stem die we vandaag nodig hebben vatten op een scherm? Hoe kan je iemand filmen die nieuwe perspectieven belichaamt en verwoordt?
Isabelle Stengers, Fabriquer de l’espoir au bord du gouffre is de vierde film van Fabrizio Terranova. Het is de opvolger van Absolute Beginners (2018), een middellange film die hij draaide in samenwerking met zes mensen met de neurodegeneratieve ziekte van Huntington. Door hun ziekte werden ze zelf niet langer als expert gezien van hun aandoening. Dit nieuwe werk verrijkt zijn oeuvre die eerder al twee krachtige vrouwenportretten omvatte: Josée Andrei, an Insane Portrait (2010), een film in de vorm van een collage over een schilderes, tarotlezeres en fotografe, die psychologie en moderne literatuur studeerde, en blindgeboren is; en Donna Haraway: Story Telling for Earthly Survival (2016), die ons liet kennismaken met het denken, de humor en het parcours van de Amerikaanse filosofe, primatologe en feministische theoretica.
Fabrizio Terranova’s nieuwe film ontleent zijn titel Fabriquer de l’espoir au bord du gouffre (Hoop bieden op de rand van de afgrond) aan een artikel van Isabelle Stengers dat gewijd is aan het oeuvre van Donna Haraway. Hij laat ons kennismaken met een van de belangrijkste intellectuelen van onze tijd: Isabelle Stengers, wetenschapsfilosofe en van opleiding scheikundige. Ze is professor aan de Université Libre de Bruxelles en heeft in de loop der jaren een filosofisch denken ontwikkeld die gericht is op het bevragen van de problemen van vandaag. Ze kant zich tegen de kapitalistische organisatie van de wereld en staat een ecologisch denken voor dat ingaat tegen het rationalistische extractivisme, en in de plaats daarvan een andere omgang met de levende wereld bepleit. Met haar denken wil ze “de werkelijkheid verdichten in plaats van haar te verkleinen”. Het gaat daarbij om een collectief en democratisch denken dat de noodzaak benadrukt om samen te voelen en te handelen, verenigd rond nieuwe verhalen en rond nieuwe manieren om die te vertellen. “Zeg mij hoe je vertelt, ik zal jou zeggen aan welke constructie jij meewerkt.”
Welk filmisch leven kun je geven aan die woorden en die gedachten? Op die vraag zocht de cineast reeds een antwoord toen hij zijn film over Donna Haraway draaide. Nu is er deze nieuwe film met nieuwe antwoorden op dezelfde vragen. Bij zijn ontmoeting met Haraway moest Terranova rekening houden met de eisen van de filosofe: zij wilde enkel bij haar thuis worden gefilmd, in haar keuken – een situatie die hij liever had vermeden. Door in de montage verstorende elementen te verwerken, waardoor de werkelijkheid steeds meer werd verwrongen, wist de regisseur te spelen met het hem opgelegde keurslijf. Hij bedacht een originele documentairevorm die aansluit bij Haraway’s manier van denken. Terwijl de keuken in een oceaan transformeerde, beweegt een octopus zachtjes achter de filosofe.
Voor dit portret van Isabelle Stengers is zijn artistieke ingreep om een ruimte, een bewust kunstmatige situatie te creëren waarin de backstage vanaf het begin van de film zichtbaar is. Kapsel, make-up, decor: de hoofdrolspeelster wordt behandeld als een actrice en haar woorden worden letterlijk in scène gezet. De filosofe en de filmmaker nemen dit project gezamenlijk in handen. Isabelle Stengers’ werkruimte wordt omgeven door stukken bouwvallige muren en is in een hypothetische tijd geplaatst waar dieren en planten als na een catastrofe hun bestaansrecht hebben teruggekregen. Tussen de boeken groeien varens. De canapé is bedekt met mos. Stronken, aarde en rotsen vervolledigen het decor, waarin zich ook een paar katten onverstoorbaar bewegen. De wind waait. De etherische composities van Lawrence Le Doux, die ook de soundtracks van Fabrizio Terranova’s vorige films al produceerde, vervolledigen de constructie van deze cocon.
Door die fictie-capsule overstijgt Terranova het genre van de documentaire. Vanuit deze filmset, die gestalte geeft aan de natureculture (om een term van Haraway te gebruiken), die losstaat van onze ruimte / tijd en er zich tegelijkertijd rechtstreeks toe verhoudt, spreekt Stengers ons toe. In Hayako Miyazaki’s film Nausicaä of the Valley of the Wind vertelt de jonge Nausicaä vanuit haar ondergrondse laboratorium over haar wanhopige pogingen om een door de industriële beschaving verwoeste wereld te genezen. Stengers heeft het met ons over sciencefiction, die ze beschouwt als een aanvulling op de filosofie en die ons de kans biedt om potentiële dimensies te verkennen die onze wereld nog niet kent. Het is uiteraard een narratief instrument, want “hoe anders kunnen we dingen vatten dan met behulp van verhalen?” En achter haar woorden gaat wel degelijk een verhaal schuil. Ze licht enkele fases en personages daaruit voor ons toe: Mei 68 of de mogelijkheid om eindelijk in contact te komen met de werkelijkheid, een “gedenormaliseerde” werkelijkheid, bevrijd van een orde die inmiddels geen bestaansrecht meer heeft; de heksen, van gisteren en van vandaag, die de brandstapels opgericht door inquisiteurs overleefden, als verzetstrijdsters en behoedsters van kennis; de wereldwijde klimaatcrisis; jonge afgestudeerden die weigeren mee te werken aan het systeem waarop het onderwijs hen heeft voorbereid; activistencollectieven die zich organiseren om bepaalde plekken (“zones à défendre”) te bezetten.
Hoe kunnen we leven tussen ruïnes, op scherm, maar vooral in het echte leven? Hoe kunnen we voelen, denken en handelen wanneer datgene wat we als verworven beschouwden in elkaar stort? Door te aanvaarden dat we onze zekerheden moeten vergeten om collectief te leren, door complexiteit en twijfel te omarmen, hier en nu, niet op Mars (nadat we de Aarde hebben verwoest) of in een uit de lucht gegrepen utopie. Door een compromis te sluiten met Gaia. Door onder levenden een cultuur van vertrouwen en hoop te scheppen. Door routine van de hand te wijzen. Door te eisen, te aarzelen, te speculeren. Door te bewegen.
- Xavier García Bardón
- Docent aan de ERG en ULB, onafhankelijk programmeur.
Presentatie: Kunstenfestivaldesarts, Cinema Galeries
Geschreven en geregisseerd door: Fabrizio Terranova | Met: Isabelle Stengers | Featuring: Asia Terranova | Cinematografie: Tristan Galand | Geluid: Edith Herregods | Montage: Bruno Tracq | Geluidseditor: David Vrancken | Productie designer: Julian Gomez, Louise Vandervost | Muziek: Lawrence Le Doux
Productie: Wrong Men | Producent: Benoit Roland | Coproductie: Kunstenfestivaldesarts, Cinema Galeries, RTBF
Met de steun van: C.B.A., Film en Audiovisueel Centrum van de Fédération Wallonie-Bruxelles, tax shelter van de Belgische Federale Overheid, taxshelter.be en ING