Het licht vieren

Interview met Nelson Makengo

De oorsprong van Tongo Saa (Rising up at night) gaat terug tot je kortfilm Nuit debout uit 2019, over de gevolgen van stroomonderbrekingen in Kinshasa. Wat inspireerde je om dit onderwerp opnieuw aan te snijden in de vorm van een speelfilm?
Het uitgangspunt dateert eigenlijk al van daarvoor –het komt voort uit een persoonlijk onderzoeksproject over de stad Kinshasa. Ik wilde de stad ‘s nachts fotograferen om er een soort denkbeeldige kaart van te maken. Je moet weten dat nachten in Kinshasa geen gewone nachten zijn. Het zijn geen gewone nachten in de zin dat er vaak stroomonderbrekingen zijn en hele wijken regelmatig zonder elektriciteit vallen. Dit creëert een soort tijdloze zones in het hart van de stad.

Aanvankelijk was ik me niet echt bewust van de uitdaging om te leven zonder elektriciteitszekerheid. Het was gewoon onderdeel van mijn dagelijks leven. Maar toen ik in 2013 naar Parijs ging om deel te nemen aan de Femis zomerschool, bracht ik drie opeenvolgende maanden door zonder water- of stroomonderbrekingen. Dit maakte me bewust van de abnormaliteit van de situatie in Kinshasa. Deze ervaring veranderde mijn perceptie van de stad sterk en daaruit ontstond mijn verlangen om de stad op een bepaalde manier te reconstrueren aan de hand van een denkbeeldige cartografie. Dit idee, dat aanvankelijk nogal abstract was, werd steeds levendiger naarmate ik meer in contact kwam met de inwoners van Kinshasa. Toen realiseerde ik me dat gesproken woorden krachtiger waren dan fotografie en door de twee te combineren, kon ik er een film van maken.

Hoe werkt de huidige energievoorziening in Kinshasa? En hoe beïnvloedt dit de gemeenschap?
Demokratische Republiek Kongo (DR Kongo) heeft ver- schillende grote hydro-elektrische stuwdammen buiten de hoofdstad die worden bevoorraad door de Congo-rivier. Ik heb de omvang van deze dammen nooit echt gevat tot ik ze om persoonlijke redenen zelf bezocht. Ik realiseerde me meteen hoe immens groot ze waren. Deze dammen wekken zoveel elektriciteit op dat ze wordt gedeeld met naburige Afrikaanse landen. Waarom heeft onze eigen hoofdstad dan zoveel last van problemen met de energieverdeling? Bijkomend is er nog een ander project, het Inga hydro-elektrische complex, dat toezicht moet houden op meerdere dammen. Dit hele systeem wekte bij mij de urgentie om de situatie in vraag te stellen. Ik wilde mensen benaderen om te zien of zij de dingen op dezelfde manier zagen als ik.

Ik realiseerde me toen ook dat, net als de dammen, de kwestie van energieverdeling een veel bredere kwestie is dan ik aanvankelijk dacht. Naast de kwestie van het delen van elektriciteit of het gebrek aan stromend water is er nog een ander probleem, een verborgen, bijna onbewust probleem: voor velen is leven in het donker een lot geworden, een nieuw normaal. Dat baart me grote zorgen. We zijn eraan gewend geraakt dat we nooit weten wanneer alles weer normaal wordt. Zelfbehoud wordt een soort reflex, en het probleem gaat verder dan elektriciteit; het is een kwestie van welzijn. Het was dus mijn idee om mensen te ontmoeten die op verschillende manieren worstelen om toegang te krijgen tot elektriciteit, of dat nu is door een stuk elektriciteitskabel te kopen of door te bidden.

Gebeden spelen inderdaad een verrassende rol in de film.
De verwachting van een oplossing leidt ertoe dat sommigen hun religieuze overtuiging openlijk uiten. De film verkent de kwestie van verlichting vanuit verschillende invalshoeken, en soms vervangt geloof elektriciteit. Ik had echter niet verwacht dat het uiteindelijk zo’n belangrijke rol zou spelen in de film. Aanvankelijk was ik van plan om onder meer een pastoor te volgen, maar ik merkte al snel dat onbewust alles in de film religieus werd, juist omdat er die hoop is dat iets een situatie eindelijk zal veranderen. Het is echt een film over de viering van licht, ongeacht de plaats, ongeacht de bron of oorsprong ervan.

De personen die je volgt, benaderen hun situatie zelden vanuit een politiek perspectief. Heeft dat je verrast?
Het is waar dat ze het zelden rechtstreeks over politiek hebben; hun benadering is meer poëtisch en dat heb ik als een geschenk ervaren. Het leerde me veel over mezelf en waar ik vandaan kom.

De politieke kwestie heeft altijd centraal gestaan in dit project, vanaf het moment dat ik in 2018 mijn eerste machtswissel in DR Kongo meemaakte. Het was een politieke verandering, de ene president die de andere vervangt: het was iets nieuws voor ons allemaal. Er waren toen veel verwachtingen, veel hoop op verandering. We hadden

het gevoel dat de dingen vanzelf zouden veranderen, ook al kost elk politiek project veel tijd. Mensen vroegen zich toen af wat we gingen doen met de stad Kinshasa, en het was prachtig.

In de film horen we de zin “De mensen hier zijn gestopt met dromen”. Wat betekent dat precies?
Deze zin was er vanaf het begin; ik heb hem altijd in de film willen hebben. Ik weet niet zeker of en waarvan de inwoners van Kinshasa dromen –in de zin van ergens op wachten– maar dat weerhoudt ze er niet van om vooruit te gaan. De enige manier om vooruit te komen is door het heft in eigen handen te nemen. In zekere zin wachten ze, zonder iets te verwachten.

Concreet: hoe ga je om met belichting in een film die zich vrijwel volledig in het donker afspeelt?
Dat was de centrale vraag van de film: hoe film je de nacht zonder licht? We hebben het tenslotte over gebieden waar alle geografische oriëntatiepunten zijn uitgewist. In zekere zin raakt alles in de stad dan juist met elkaar verbonden: er zijn geen grenzen, verschillen of hiërarchieën meer. We gebruikten LED-fakkels en -lampen, maar de uitdaging ging al snel verder dan belichting en werd een kwestie van verhalen vertellen, omdat op deze plekken het besef van tijd op de achtergrond raakt. De beste manier om het verhaal te vertellen was om contact te maken met de mensen die ik filmde. Dat was moeilijk, maar deze uitdaging vormde de kern van de film: hoe slaag je erin om zonder doorgedreven enscenering dat unieke gevoel van in het donker ondergedompeld worden over te brengen?

Je bijzondere omgang met geluid draagt bij aan het immersieve effect van de film. Kun je ons daar meer over vertellen?
Vergeleken met de belichting was het relatief eenvoudig om met geluid te werken. Omdat alles ‘s nachts gebeurde, moest ik het geluid op de een of andere manier in scène zetten en koos ik ervoor om het geluid tot het uiterste te drijven en zo de soundscape van de stad vast te leggen. In de postproductie voegden we extra geluiden toe en maakten we verschillende mixen. Ik vond het leuk om de vele geluiden te gebruiken die we overdag in de straten van Kinshasa hadden opgenomen. Ik voegde ze gewoon toe aan beelden die ‘s nachts waren gefilmd en onbewust verandert de sfeer van wat we zien omdat het levendige geluiden zijn. De dag overlapt met de nacht om de ervaring te vergroten.

Je benadrukt het levendige aspect van de film, en het klopt dat er ondanks het ernstige onderwerp toch een stimulerend collectief gevoel uit naar voor komt.
Er zijn heel wat grote sociale problemen in DR Kongo, maar er is onmiskenbaar een kracht die ons vooruit stuwt, en die kracht is erg indrukwekkend. Neem bijvoorbeeld de vrouw die in een ondergelopen huis woont. Haar zoon probeert haar over te halen om te vertrekken door uit te leggen dat ze zou kunnen verdrinken, maar ze antwoordt simpelweg dat ze nergens anders heen kan. Deze manier om de menselijke natuur te benaderen is ongelooflijk.

Hoe heb je de verschillende mensen geselecteerd die we zien in de film?
Voor aanvang had ik min of meer uitgeschreven ideeën, maar het was vooral tijdens het filmen dat de eerste groepen mensen ontstonden. Het interessante aan deze aanpak is dat als je eenmaal mensen hebt gevonden die makkelijk in het geheel passen, je ideeën aan hen kunt overbrengen, maar dat ze deze –en dus ook de film– elk op hun eigen manier vormgeven. Het is aan jou om ze te volgen of niet, afhankelijk van wat je denkt dat goed is voor de film. Ik had vooropgestelde ideeën, maar uiteindelijk is het onvermijdelijk dat wat zij je geven je verwachtingen overtreft; het is aan jou om de balans te vinden.

In de groepen die je filmt, spelen vrouwen vaak een belangrijke rol.
Gemeenschappen hebben soms individuen nodig om bewustzijn te creëren, om zelfredzaamheid aan te moedigen, en het zijn vaak vrouwen die deze verantwoordelijkheid op zich nemen. Hoewel zij misschien niet degenen zijn die de elektriciteitskabels aansluiten, en we zien ze inderdaad wachten op technici om dat te doen, zijn zij wel degenen die het initiatief nemen tot een collectieve inzamelingsactie om de kabel te kunnen kopen. Wat ik wilde weergeven is hoe een collectief op deze manier fundamentele problemen kan aanpakken.

Tijdens de aftiteling horen we verschillende mensen zichzelf voorstellen en hun wensen kenbaar maken. Waar kwam dit idee vandaan?
De film speelt zich min of meer af tijdens de nieuwjaarsperiode. Op dat moment heerst er een zeer feestelijke sfeer in Kinshasa die de hele maand januari voortduurt. Tijdens deze periode nodigen veel radioprogramma’s luisteraars uit om berichten op te nemen met hun wensen voor hun dierbaren. Ik vind deze traditie geweldig, dus heb ik van de opnames gebruik gemaakt om willekeurig mensen op te nemen. Door af te sluiten met deze knipoog naar een bestaande traditie, verbreedt de horizon van de film.

• Interview door Gregory Coutaut Februari 2024