An inviting space of appearance

The Circle & The Public Storyteller

‘For those who are with us,
for those who are no longer with us
and for those who will join us.’

The Circle en The Public Storyteller zijn rechstreeks verweven met vorige creaties van Bouchra Khalili; ze vormen het sluitstuk van het diepgaande onderzoek dat ze in 2012 aanvatte over het verzwegen nalatenschap van het Mouvement des travailleurs arabes (MTA) en haar theatergroepen Al Assifa (De storm) en Al Halaka (De cirkel). Op Kunstenfestivaldesarts 2020 presenteerde Khalili reeds An Audio Family Album. Deze audio-installatie linkt zichzelf aan de strategieën die Al Assifa al inzette om verhalen en informatie te laten circuleren in de diaspora, als levend online familiealbum* aan stemmen waarin herinneringen aan een gedeelde gelijkheidsstrijd hersteld worden.

The Circle heeft hetzelfde uitgangspunt als The Tempest Society (2017), een eerdere video-installatie van Khalili gewijd aan de nalatenschap van de MTA en haar theatergezelschap El Assifa. In The Circle keert Khalili zich naar het begin van het politiek engagement van de leden van Al Assifa en Al Halaka, en brengt ze op een ongeziene manier vergeten verhalen terug – hun sporen, hun beelden, de acties die aan de grond liggen van hun bestaan – zodat ze kunnen resoneren in het heden.

The Circle nodigt de drie civic poets** van The Tempest Society uit om in een solidair gebaar de taak om een constellatie op te zetten van verhalen en gelijke verhoudingen, over te dragen aan twee nieuwe verhalenvertellers: Mia Radford en Lucas Yahiaoui, twee jonge Franse Maghrebijnen die in Marseille wonen. Doorheen hun strategische en poëtische zoektocht naar manieren om zichzelf zichtbaar te maken, ontstaat een troebele ruimte van visibilisering, bekrachtigd door hun doordachte gesitueerdheid als verhalenvertellers die steeds de afstand peilt tussen ons en zij, tussen nu en toen.

Doorheen hun zoektocht naar visibiliteit incarneren Mia en Lucas zelf Djellali Kamal – een lid van de MTA en Al Assifa, die zichzelf vlak na een reeks hongerstakingen als immigrant kandidaat stelde voor de presidentsverkiezingen van 1974 in Frankrijk. De hongerstakingen werden georganiseerd door de MTA en vochten de Marcellin-Fontanet omzendbrieven aan, die verblijfsvergunningen koppelden aan werk en degelijke huisvesting. Leden van zowel MTA als Al Assifa namen deel aan de hongerstakingen. In dit wordingsproces nodigt Bouchra Khalili de verhalenvertellers uit om te exploreren hoe de onzichtbaren, diegenen die uit de geschiedenis zijn gewist, zichtbaar gemaakt kunnen worden. Khalili staat hen op die manier toe om zich de onmogelijkheid tot representatie juist toe te eigenen doorheen performance. De twee verhalenvertellers treden op als als dichters, die epen en helden huldigend een collectief geheugen bewaren. De overlevende leden van Al Assifa en Al Halaka (Hedi Akkari, Philippe Tancelin, Mustapha Mohammadi en Smaïne Idri) komen ook voor in The Circle, waar ze hun eigen performances naspelen als getuige en als protagonist van een doodgezwegen strijd voor gelijke rechten.

Met The Circle blijft Khalili's werk theatrale taal heruitvinden doorheen cinema. Ze zet montage en mise-en-scène in als vormen van Brechtiaanse distantiëring, waarbij ze haar eigen filmtaal creëert in dialoog met performance: evenzeer theatraal als geworteld in de Maghrebijnse traditie. Voor The Circle verdiept Bouchra Khalili zich in de kracht van performance als cinematografisch dispositief, en dit op twee manieren. Ten eerste door een hongerstaking na te spelen, waar de verworpenen der aarde (les damné·es de la terre) hun lichaam gebruiken als ultiem wapen van protest tegen dehumanisering: bereid om “met hun bloed en hun leven te betalen, zodat ze niet met hun menselijkheid moeten betalen”, zoals verklaard in het toneelstuk Ça travaille, Ça travaille, et Ça ferme sa gueule van Al Assifa. Tijdens deze historische hongerstakingen kwamen de verworpenen tevoorschijn uit wat Frantz Fanon de ‘zones van niet-Zijn’ noemde, om te verschijnen in het volle daglicht. Ten tweede via Djellali Kamal, de presidentskandidaat die uit de hongerstaking opkwam. Een performatief pseudoniem dat de strijd van de verworpenen zichtbaar maakte door middel van een veelvoorkomende naam, en daarnaast een aanwezigheid evoceert die zelf juist gekenmerkt wordt door twee beklemmende afwezigheden.

Om te beginnen de afwezigheid van Djellali Ben Ali, een vijftienjarige Algerijnse jongen die in oktober 1971 het slachtoffer werd van een racistische moord, in de wijk Goutte d’Or in Parijs. Het was de eerste, maar helaas niet laatste racistische misdaad die de Maghrebijnse arbeiders in Frankrijk massaal mobiliseerde. Daarnaast de afwezigheid van Kamal, een lid van de MTA dat betrokken was bij de hongerstakingen en naar België moest vluchten nadat hij Frankrijk werd uitgezet. Vanaf 22 maart 1974 ging Kamal samen met andere Maghrebijnse arbeiders opnieuw in hongerstaking om te ijveren voor het recht op werk en huisvesting, ditmaal in de kerk Saints-Jean-et-Nicolas in Schaarbeek. Tot de politie op 1 april, op bevel van de minister van Justitie, Kamal en elf andere hongerstakers arresteerde om hen per chartervliegtuig terug te sturen naar Marokko en Tunesië.

Met The Public Storyteller, een nieuwe video-installatie gecreëerd voor het festival, leidt Bouchra het verhaal terug naar haar formele oorsprong door een halqa te filmen (een publieke vertelling waar de verhalenverteller het woord neemt in het midden van een cirkel aan toehoorders). Djellali Kamals verschijning en zijn campagne worden opgeroepen door een jonge verhalenverteller (in Marokko een qisawi, of halqi·a genoemd) in het hart van de cirkel die gevormd word door de toeschouwers. Door de speculatieve re-enscenering van deze performatieve speech, schemert er licht doorheen de barst die Djellali Kamal in het publieke discours maakte. Talloze doodgezwegen stemmen weerklinken opnieuw, diasporische relaties herstellend en helend door te herschikken wat er in postkoloniaal Frankrijk gezegd, gevoeld of gezien kan worden.

Door montage in te zetten als een polysemische en zelfreflectieve manier van herschikking, werkt Bouchra Khalili “een constellatie van gelijkheid” uit, gemedieerd door de verhalen en de interventies van haar civic poets. Ze integreren de kracht van performance in het repertoire van mogelijke gestes om zichtbaarheid op te eisen. Samen breken ze weg van de verschillende manieren van verworpen (damné·es) zijn, door de diasporische geschiedenis en gemeenschap te belichamen voorbij de vele valkuilen van representatie.

In de beelden die voortvloeien uit de fragmenten van deze verloren verhalen, ontstaat een open maar beklemmende ontmoeting – niet alleen tussen de verschillende protagonisten, getuigen en civic poets die de video-installatie tot leven brengen, maar ook in relatie tot de verworpenen die hun wegvaging uit de geschiedenis niet overleefden. Khalili’s video-installatie brengt een bijzondere performatieve ruimte van verschijnen voort, een eindeloos hernieuwde ontmoeting tussen het publiek, ‘those who are with us’ en ‘those who are no longer with us’, maar ook met ‘those who will join us’, een dedicatie in gebaar van solidariteit, altijd in beweging en ons doen bewegend op elk punt in de tijd, tussen ons en hen, hier en toen, in onvoorziene richtingen.

• Joachim Ben Yakoub, Mei 2024

Joachim H. Ben Yakoub is schrijver / onderzoeker en docent op de grens van verschillende kunstinstellingen en scholen tussen Tunis, Brussel en daarbuiten. Hij vindt schuilplaats in The Kitchen, een gedeelde plek in het centrum van de hoofdstad waar mensen samenkomen, koken en roddelen, waar ze radio maken, herdrukken en studeren.

* audiofamilyalbum.com
** Voor Pier Paolo Pasolini neemt poesia civile of de figuur van de maatschappelijk geëngageerde dichter·es de verantwoordelijkheid op om “zo dicht mogelijk bij afwezige of het zwijgen opgelegde personen te spreken, en in hun naam als getuige op te trede”. Dit discursief dispositief werkt als verzetsdaad tegen historische onrechtvaardigheid.