Coded Culture

In 2013 presenteerde Wichaya Artamat een eerste versie van Baan Cult, Muang Cult. Kort daarna zouden deze cryptische en verbijsterende kamers die in de voorstelling tot leven komen zijn plaats op de Thaise theaterkaart markeren.         

Baan Cult, Muang Cult liet het publiek voor het eerst kennismaken met de unieke benadering van de regisseur. Hij toonde vaagheid, alledaagsheid en absurditeit aan de oppervlakte, terwijl de aanhoudende politieke onrust in Thailand daaronder subtiel en satirisch wordt weergegeven. Schijnbaar geïmproviseerde alledaagse gebaren en willekeurige zinnen vatten de tijdgeest van het Thailand van de jaren 2010.

In die jaren nadat de onrust zijn wreedste wending had genomen, met het bloedbad van mei 2010 in de binnenstad van Bangkok, werden onwetendheid en apathie steunpilaren aan de ene kant, terwijl angst en hopeloosheid opdoemden aan de andere kant. Stemmen van de oppositie werden actief tot zwijgen gebracht, onderdrukt en gestigmatiseerd door de staat, de traditionele media of zelfs hun medeburgers uit het dagelijks leven. Toch was er tegelijkertijd een paradigma verschoven.

Dankzij een reeks protesten en daaruit resulterende incidenten na de militaire staatsgreep van 2006, was het politieke bewustzijn in een stroomversnelling geraakt. Meer mensen waren kritisch geworden over de onvoorwaardelijk vereerde monarchie en haar omringende netwerken. Deze opkomende stemmen werden echter nog steeds gemarginaliseerd en verborgen gehouden; ze zoemden ondergronds of binnen hechte groepen, een beetje als een roddel. Maar onzekerheid en gevaar bleven de overheersende gevoelens. Baan Cult, Muang Cult werd bedacht onder dit politieke klimaat, en ontwikkeld uit Maebaan Muang Bhud (Housewife in a Buddhist Land, 2013), een ander heimelijk work-in-progress van Wichaya Artamat zelf.

Maebaan Muang Bhud werd tijdens een vierdaags event voor genodigden vertoond aan een geselecteerde groep toeschouwers. Volgens de regisseur was het stuk een bewerking van Wunschkonzert (1971) van Franz Xaver Kroetz, met een vleugje eerbetoon aan Jeanne Dielman, 23, quai du commerce, 1080 Bruxelles (1975) van Chantal Akerman, en was het tegelijk rechtstreeks geïnspireerd door een politiek geladen Indonesische bewerking van Wunschkonzert, waarin een foto van generaal Soeharto werd geïnstalleerd en zichtbaar gemaakt op het podium.

In plaats van de zoveelste hyperrealistische wanhopige huisvrouw of -meid getrouw af te beelden, werd Fräulein Rasch een vrouw uit een niet nader genoemd boeddhistisch land, en werd haar favoriete radioprogramma Sie wünschen? een allegaartje van kitsch bestaande uit advertenties, liedjes, nieuwsberichten en alledaagse propaganda van de AM-uitzendingen van Radio Thailand. En nog belangrijker: generaal Soeharto werd koning Bhumibol [koning van Thailand tot 2015 – red].

Hoewel zijn portretten overal in het Thaise dagelijkse leven te zien zijn (door de traditionele media zelfs ‘familie-portret’ genoemd en aldus gepromoot), was het destijds nog ondenkbaar om opzettelijk iets koninklijks in scène te zetten of te filmen, tenzij het koninklijke propaganda betrof. Voor de meeste mensen in deze homogene samenleving was een andere positionering van de monarchie ondenkbaar, onmogelijk zelfs. Verschillende toeschouwers hebben het portret van de koning niet eens opgemerkt.

Politieke uitingen binnen de kunst bleven, afgezien van propaganda, beperkt tot abstracte zware symbolen of verborgen metaforen. Politiek moest worden gecodeerd of gecomprimeerd in het alledaagse: autoritarisme kon worden ontleed.Als het gaat om wat in de Thaise samenleving niet openlijk kan worden geuit, lijkt om de hete brij heen draaien de enige mogelijke optie. Sinds zijn debuut tracht Wichaya Artamat deze absurde situatie aan het licht te brengen en aan de kaak te stellen; een situatie waarin bepaalde politieke uitingen zodanig uit den boze zijn dat het dagelijks leven zelf politiek wordt.

Hoewel men vooral om de dingen heen draaide, was dit toch gerechtvaardigd en geldig, omdat het telkens prikkelen om dezelfde hete brij en telkens de olifant in de kamer op te merken al een prestatie is. In 2013 draaide Baan Cult, Muang Cult nog méér rond de hete brij, en opende het kamers voor verdere verkenning van veelzeggende codes en rondgestrooide details.

In Baan Cult, Muang Cult werd één kamer er twee, en groeide één personage uit tot vier (genoemd op papier maar nog steeds anoniem op het toneel), de uitzending van Radio Thailand veroverde de eerste akte, maar de menselijke stilte werd later verbroken door cryptisch geschreven en geïmproviseerde dialogen. Oorspronkelijk had het publiek in Bangkok twee aparte dagen nodig om de voorstelling bij te wonen omdat beide kamers echt gescheiden waren, en alleen de acteurs mochten oversteken tijdens de simultane voorstelling. Combinaties van acteurs met hun toegewezen rollen werden bijna dagelijks gewisseld.

Kleurrijke boeddha’s, luiken met kroonbloemen, publicaties met politieke thema’s, roddelachtige metaforen en de narratieve climax rond een vaderfiguur konden als voor de hand liggende hints worden beschouwd, maar waren nog een eind verwijderd van een logische begrijpelijkheid. Alledaagse gebaren of handelingen (zelfs in real time koken) leken even natuurlijk als verontrustend. Ofwel leefden deze personages hun dagelijkse leven binnen een bizarre cultfilm, ofwel zaten ze enigszins vast onder een echte cultus, ofwel zijn ze levende anomalieën, ofwel is een maatschappij (Buddhist Land, Cult Land, Thailand) zelf de anomalie. Baan Cult, Muang Cult was een verontrustende wake-up call. Het beperkende perspectiefvan de voorstelling, die de aanhoudende sfeer van onzekerheid in de echte wereld weerspiegelen, hielden het publiek weg van een samenhangend geheel, en bood een losgekoppeld en onvolledige visie zonder enige afsluiting of resolutie.

Tien jaar later, nadat de hoop tijdens de protesten van 2020-2021 een hoogtepunt had bereikt, nadat de roep om hervorming van de monarchie breed was gedragen, nadat een nieuwe generatie Thais het koninklijk volkslied openlijk had verworpen, nadat de standpunten betreffende majesteitsschennis een beslissende factor waren geworden voor de komende algemene verkiezingen (mei 2023), zou de remake van Baan Cult, Muang Cult als achterhaald kunnen worden beschouwd. Paradoxaal genoeg is dat niet het geval.

Cultureel gezien is het politieke klimaat ten goede veranderd. Politiek gezien worden een afsluiting en een oplossing nog steeds uit het zicht gehouden. De samenleving heeft op de een of andere manier ingestemd met het bestaan van de olifant, maar is het niet eens over hoe, wanneer, en of ze er zelfs überhaupt mee moeten omgaan. Zo wordt de muur tussen beide kamers dunner, zijn alle personages zich in lichte mate bewust van de andere twee en raken hun parallelle gesprekken met elkaar verstrengeld.

Tot de tijd dat niemand de sufficiëntie-economie van koning Bhumibol in twijfel durft te trekken tot de tijd dat The King Never Smiles [niet-geautoriseerde biografie van koning Bhumibol geschreven door de journalist Paul M. Handley in 2006 – red] ondergronds populair werd, tot de tijd dat een bekroonde tv-regisseur alom applaus krijgt voor zijn koningsgezinde toespraak waarin hij opriep tot verbanning van anderen tot de tijd dat de opmerking van koning Vajiralongkorn over het “land van compromissen” een voorwerp van spot werd, tot die tijd moeten nog vele codes worden gekraakt in Cult Land.

• Chayanin Tiangpitayagorn
• April 2023
• Chayanin Tiangpitayagorn (1987) werkt sinds 2008 als film- en theatercriticus. Naast auteur en vertaler van teksten voor gedrukte en digitale publicaties, is hij lid van de Bangkok Critics Assembly, van Wildtype (een informele groep van filmcritici en -programmatoren met als doel onafhankelijke en ondervertegenwoordigde film- en videokunst te promoten) en van de International Association of Theatre Critics (IATC) – Thailand Centre.