Non-Aligned Newsreels: Stemmen uit het puin

Mila Turajlić verdiepte zich jarenlang in de Yugoslav Newsreels (Joegoslavische filmarchieven) en werkte daarbij nauw samen met Stevan Labudović, de cameraman van de Joegoslavische president Tito. Labudović filmde Tito’s reizen door Afrika en Azië tijdens de woelige periode waarin de Non-Aligned Movement (Beweging van Niet-Gebonden Landen) tot stand kwam. Turajlić nodigt het publiek uit om zich onder te dompelen in die lang vergeten en nooit eerder vertoonde beelden. Ze onderzoekt welke rol deze beelden hebben gespeeld in een epische strijd waarbij cinema een stem gaf aan een dekoloniserende wereld.

Mila Turajlić verweeft dit archiefmateriaal met mondelinge getuigenissen, geluidsopnames en persoonlijke archieven, en gaat zo de uitdaging aan om zichtbaarheid te geven aan deze politieke projecten.

Het archief van Labudović

In het archief van Filmske Novosti in Belgrado, de voormalige hoofdstad van Joegoslavië, liggen stapels filmrollen met vergeten beelden – gaande van volksfeesten en politieke bijeenkomsten tot gewapend verzet tegen het kolonialisme. Mila Turajlić brengt die beelden stuk voor stuk tot leven en gaat op zoek naar de man achter de camera: Stevan Labudović. Deze gepassioneerde cineast begon in 1954 met filmen in opdracht van Tito en voor de inwoners van Joegoslavië. Van Belgrado tot Algiers en via New York legde hij de anti-imperialistische strijd vast, evenals het verzet tegen een bipolaire wereldorde verdeeld tussen Oost en West.

Zijn beelden vertellen het verhaal van de opkomst van de ‘Derde Wereld’ op het internationale toneel en van een politieke utopie: de Beweging van Niet-Gebonden Landen. Het was een tijdperk waarin men geloofde dat cinema geschiedenis kon schrijven. De eerste fase van Mila Turajlićs project bestond uit een tweedelige documentaire: Non-Aligned: Scenes from the Labudović Reels en Ciné-Guerrillas: Scenes from the Labudović Reels (2022). Het project werd sindsdien op verschillende manieren vertoond: onder de vorm van video-installaties, screening workshops en live performances. Dit voortdurend evoluerende onderzoeksproces wordt gedocumenteerd en publiek toegankelijk gemaakt via het online platform nonalignednewsreels.com.

De Beweging van Niet-Gebonden Landen

De Beweging van Niet-Gebonden Landen werd in 1961 opgericht tijdens de conferentie van Belgrado, in de geest van en voortbouwend op de conferentie van Bandung in 1955. De beweging bracht landen samen die zich niet wilden laten meeslepen in de confrontatie tussen Oost en West, maar zich juist wilden inzetten voor de daadwerkelijke onafhankelijkheid van het Zuiden in een dekoloniale context.

Bij de oprichting sloten 25 landen uit Azië, Afrika en het Midden-Oosten zich aan, naast Joegoslavië. In 2016 telde de beweging 120 lidstaten. Hoewel haar politieke invloed na het einde van de Koude Oorlog is afgenomen, blijft de beweging een belangrijke rol spelen.

Nieuwe bewegingen, die voortkomen uit anti-globaliseringsbewegingen, putten inspiratie uit de principes en strijd van de Beweging van Niet-Gebonden Landen. Ze ijveren voor een vorm van globalisering waarbij de belangen van het Mondiale Zuiden beter worden behartigd.

Interview met Mila Turajlić

Wat is voor jou een archief?

Archieven zijn herinneringen, dragers van identiteit en gedachten. In mijn land probeert men de geschiedenis uit te wissen – straten krijgen nieuwe namen, gebouwen worden met de grond gelijk gemaakt… Voor mij is werken met archieven een daad van verzet tegen verdwijning. Mijn werk creëert een archief dat mijn generatie, en hopelijk ook de toekomstige, zal helpen om haar eigen geschiedenis te kennen en te herinneren.

Wat maakt de archiefbeelden van Stevan Labudović zo bijzonder?

Ze zweven rond in de geschiedenis. Joegoslavië bestaat niet meer. Het socialisme is verdwenen. Deze beelden zijn tweemaal ontheemd – zowel op ideologisch als op politiek vlak. Ze zijn gedesoriënteerd geraakt, net zoals de Joegoslaven na het uiteenvallen van hun land.

Waarom heeft Stevan Labudović de Algerijnse oorlog gefilmd?

Men wilde een documentaire maken over het Nationaal Bevrijdingsleger, die wereldwijd kon worden vertoond. Vooral bij de VN moest de film een diplomatieke en politieke strijd voor de Beweging van Niet-Gebonden Landen ondersteunen. De documentaire moest daarnaast ook de organisatie van de strijd in kaart brengen en guerrillatechnieken bestuderen.

Als propaganda?

Contrapropaganda. Stevan Labudović zag zichzelf als een soort soldaat in een beeldenoorlog. Maar ik wilde juist de status van het beeld – als instrument in een politieke strijd – kritisch bevragen.

Kun je je samenwerking met Stevan Labudović beschrijven?

Ik bevond me in een uitzonderlijke situatie: ik kon werken met materiaal uit filmarchieven samen met de maker zelf. Zonder hem was het veel moeilijker geweest om die ontheemde beelden te interpreteren. Hij gaf me niet alleen context, maar ook toegang tot een intieme en persoonlijke dimensie van de Algerijnse oorlog. Zo kon ik het archiefmateriaal vanuit zijn standpunt en engagement bekijken.

Wat is de politieke positie van jouw werk over het Labudović-archief?

Mijn werk kiest geen kant. Door me te focussen op de politieke en militante ideologie van de niet-gebonden landen probeerde ik vooral te begrijpen hoe wij, net zoals zij, een derde weg kunnen inslaan. Mijn doel is een kritische ruimte te creëren tussen twee posities in, en zo een onafhankelijk perspectief.

Transnationale solidariteit in politiek en via film lijkt een van de belangrijkste aspecten van de niet-gebondenheid te zijn. Hoe herken je dat in hedendaagse cinema en in je eigen werk?

In het begin van de jaren 2000 voelde ik dat er iets aan het veranderen was in de documentairewereld. Er werd gezocht naar nieuwe manieren van representatie, waarin men verbinding wilde creëren met mensen die zich politiek gezien in de marge bevinden – een soort van ‘wereldwijde verwantschap’. Ik wilde deel uitmaken van dat ecosysteem en documentaires maken waarin een nieuwe taal werd gecreëerd – een taal van begrip, een manier om ervaringen te delen en de universaliteit van die ervaringen te tonen. Zulke films zouden de wereld rondreizen en bijdragen aan een globaal bewustzijn.

Voor sommigen zal Stevan Labudović altijd de ‘propagandist van de dictator’ zijn. Dat begrijp ik. Toch heb ik geprobeerd zijn nalatenschap vanuit een ander perspectief voort te zetten. De impact van zijn beelden – hun belang, wat ze hebben teweeggebracht – zou ik met mijn werk nooit kunnen evenaren. Het was voor mij dan ook een flinke les in nederigheid. Tegelijkertijd voelde het als een gigantisch geschenk en een grote verantwoordelijkheid om zijn verhaal te mogen delen en tot leven te brengen.

Bronnen: de definitie van de Beweging van Niet-Gebonden Landen (Non-Aligned Movement) komt uit Le Monde Diplomatique; het interview met Mila Turajlić werd in juli 2023 afgenomen door Francis Cossu