De klank van een plaats / De plaats van klank

Toelichting bij Masamitsu Araki’s Public Address - Sound of Place

Public Address - Sound of Place van de in Kyoto gevestigde kunstenaar Masamitsu Araki is een poging om de klank van specifieke plaatsen te laten resoneren in een performanceruimte, en een plaats te construeren waar mensen samenkomen in die performanceruimte.

De performanceruimte gecreëerd door de geluiden die Araki verzamelde en opnam is vergelijkbaar met het concept van sociale ruimte dat naar voren werd geschoven door de socioloog Henri Lefebvre. De sociale ruimte waarin we leven is geen lege huls, maar veeleer een massa van door elkaar verweven interrelaties die sociaal vervaardigd zijn. Erika Fischer-Lichte stelt in haar boek Ästhetik des Performativen dat een theaterruimte moet worden beschouwd als een performatieve ruimte in plaats van een geometrisch gebouwde constructie. De performatieve ruimte waarnaar ze verwijst is niets anders dan het veld van interactie met het publiek, dat gecreëerd wordt door de handelingen en de gebaren van de performers.

Wanneer ruimte op deze manier als iets dynamisch wordt geherinterpreteerd, volgt de waarnemer een temporeel proces dat de ruimte genereert en transformeert, veeleer dan ernaar te grijpen alsof je naar een statisch beeld kijkt. In plaats van te kijken naar een vaststaand object op een bestaande kaart, dompelt de waarnemer zich onder in een omgeving die vloeit en verdwijnt.

Door te luisteren naar de geluiden van bepaalde plaatsen, wordt het publiek uitgenodigd naar de denkbeeldige plaats die het geluid creëert binnen de performatieve ruimte. Terwijl de indruk om te kijken aanvoelt als het dimensioneel overschouwen van de ruimte en de indeling van een plaats, roept het luisteren aandacht op voor de relatie tussen ruimte en het verstrijken van de tijd. Auditief denken vermengt zich met visueel denken om sociale ruimten en plaatsen te creëren.

Public Address - Sound of Place draaide rond een gesprek tussen Yokota-san, die blind geboren werd, en Araki zelf, die hem bezocht en interviewde. Araki beschreef het bezoeken en het opnemen van de stem van de visueel gehandicapte geïnterviewde Yokota-san in zijn kamer en op de plaatsen vermeld in het gesprek als het lenen van oren. De klank van de plaatsen overgebracht door deze geleende oren is geen verzameling brute opnamen van het moment toen Yokota-san ze zelf hoorde, maar een reconstructie via microfoons. Het publiek dat de gereconstrueerde akoestische ruimte ontvangt als dezelfde geluiden die Yokota-san hoorde, tracht zijn positie te bepalen binnen Yokota-sans klankwereld via de muziek en geluiden die hij dagelijks hoort: uptempomuziek in de dansles; het saaie geluid van Shishi-odoshi (een soort waterfontein gemaakt van een bamboekoker die in traditionele Japanse tuinen wordt gebruikt om herten af te schrikken); krekels die tsjilpen aan de boeddhistische tempel van Shisendo; echo’s van opgewonden kinderstemmen die luid spreken over een Ōsanshōuo (Japanse reuzensalamander).         

De performance Public Address - Sound of Place vindt plaats in een lege kamer. Wanneer de performance begint, komen Araki en zijn assistenten de kamer binnen, en plaatsen luidsprekers en rekwisieten om een eenvoudig decor op te bouwen: het midden van de ruimte is abstract afgebakend met houten frames, die er een temporele ruimte van maken die doet denken aan een kamer van vierenhalf tatami – wat beschouwd wordt als de minimale leefruimte in een Japans huis; twee hoofdluidsprekers worden geplaatst in het midden van de kamer, waarbij één Yokota-san voorstelt en de andere Araki; verscheidene luidsprekers met achtergrondgeluiden (tv, radio, buitengeluiden, enz.) worden zowel vooraan als achteraan in de kamer opgesteld. Door de hoofdluidsprekers en de achtergrondluidsprekers op te stellen, cast Araki de geluiden nauwgezet. Deze casting met de luidsprekers wijst op Araki’s intentie om de geluiden te reconstrueren in plaats van ze gewoon op het podium weer te geven zoals ze zijn.

De manier waarop de geluiden bestaan is in de eerste plaats chaotisch, en de ruimte is dat ook. Fysiek is een ruimte over het algemeen vol van verschillende geluiden. De menselijke oren pikken bepaalde geluiden op met een verhoogde aandacht. Het vermogen om de stem van een spreker te kunnen onderscheiden van het geluid van een menigte, bijvoorbeeld, heeft te maken met dit filterend vermogen, dat het receptiefenomeen wordt genoemd. Door de positie en de klank van de luidsprekers te veranderen, waarbij hij luidsprekers opstelt als disruptieve performers, lijkt Araki de aandacht te vestigen op de achtergrondgeluiden die de kamer binnenstromen en die anders misschien onbewust zouden worden afgedaan als lawaai.

Naar het eind van het gesprek toe verdwijnt de stem van Yokota-san uit de centrale luidspreker die als protagonist dienstdoet en duikt op in de achterste luidsprekers. Zijn stem is nu enkel nog zwak hoorbaar in de achtergrond. Op dat moment wordt de stem van het gesprek, die het midden van de ruimte leek te vormen, gelijkgesteld aan het geroezemoes van de periferie. We horen nu veeleer het karakter en het tempo van de stem dan de woorden die ze uitspreekt. In deze fase raakt zijn stem meer en meer verstrengeld in het geroezemoes en de geluiden van de omgeving zonder er bovenuit te komen. De auditieve sporen van Yokota-sans dagelijkse leven zijn niet langer geconcentreerd in het midden, maar beginnen een uitdijende akoestische ruimte te vormen. Van deze akoestische ruimte zal het publiek graag iets horen met de eigen oren. Het is op dit moment dat de klank van een plaats in de performance kan voortduren en gehoord worden zoals de titel aangeeft.   

Welke eigenschappen heeft deze sound of place, en waar is de positie van het publiek op dit moment? In de performance verschijnen via het medium klank één voor één plaatsen zoals Yokota-sans kamer, een klaslokaal voor danslessen, de Shisendotempel, en het Stadsaquarium van Kyoto. Theaterwetenschapper Helga Finter wijst erop dat klanken ook het visuele oproepen, en noemt dit Audiovisie. In deze performance kan het publiek zich de Audiovisie van elke plek inbeelden. Maar tezelfdertijd wordt het publiek bewust gemaakt van de discrepantie tussen het beeld dat ze zich hebben ingebeeld en dat van de blinde door te luisteren naar Yokota-sans perceptie van de wereld. Het publiek zal het moment herkennen waarop hun eigen auditieve beeld en Yokota-sans perceptuele wereld elkaar overlappen. We delen fysiek dezelfde akoestische ruimte, zijn samen in de sound of place gecreëerd door Araki, maar de eenheid van de plaats wordt voortdurend dooreengeschud.

De klanken van een plaats die Araki in dit werk heeft gecreëerd kan beschouwd worden als een plaats waar fictie en realiteit achteruit- en vooruitschuiven via de overlappende beelden in meerdere dimensies. Meer bepaald construeert Araki de akoestische ruimte, toont hij illusies die worden opgeroepen door de ruimte, en wordt hij wakker uit de illusie. Araki nodigt zo het publiek als toeschouwers uit naar een specifieke plaats met een adres in Kyoto, maar hij beschouwt hen niet als een monolithische, eengemaakte massa. Door te ontwaken uit een collectieve droom – een cliché – verhoogt Araki via zijn performance ons besef van de verschillende posities van de subjectiviteit van elk individu in de werkelijkheid.

• Mariko Harigai 

Mariko Harigai is als doctoraal professor verbonden aan de Faculteit Muziek van de Tokyo University of the Arts. Haar onderzoek richt zich op de esthetiek van theatrale stemmen, hun ruimtelijke effecten en hun politieke dimensie.