De theatervoorstellingen tijdens het Fadjre festival (Teheran) zijn bijzonder in trek bij het publiek. De zalen zitten vol en de mensen staan aan te schuiven voor tickets. Wat betekent theater voor de Iraanse samenleving?

Niet alleen theater, ook voor film en muziek loopt het storm tijdens het Fadjre festival. Zelfs voor amateur-voorstellingen van theater- en muziekstudenten en voor kortfilms van beginnende regisseurs vormen zich lange wachtrijen. Dat is het eerste wat opvalt in dit festival.

Volgens mij leidt de positie van Iran in de wereld vandaag ertoe dat kunst – theater, muziek of film – er beter dan waar ook in slaagt haar politieke en sociale rol te vervullen, vooral theater dan. De podiumkunsten zijn een product van hun tijd: ze kunnen niet enkel reflecteren over de huidige maatschappij, maar ook, en meer dan andere kunstvormen, beweging en bewustwording uitlokken in de samenleving waartoe ze zich richten. De andere media zoals muziek, cinema, radio en televisie kunnen door financiële druk en hun populaire karakter geen diepgaande analyse maken van de maatschappij. En de abstracte en ontoegankelijke taal van plastische kunsten zoals schilderkunst en beeldhouwkunst is niet bij machte datgene wat echt gebeurt in de Iraanse samenleving vandaag te analyseren, uit te drukken en weer te geven. Theater daarentegen komt tot een meer diepgaande en realistischere analyse van de omgeving: het maakt immers virtuoos gebruik van de semiotische taal, beeldt menselijke mythes en idealen uit en verhoudt zich heel direct tot zijn gesprekspartner, in dit geval de toeschouwer. Deze laatste is echt aanwezig en maakt onlosmakelijk deel uit van de creatie van het werk op de scène. Bovendien wil theater vermijden dat de gesprekspartner vast komt te zitten in abstracte kronkelingen en interpretaties. Een van de grootste successen van hedendaags theater in Iran is dat het een taal heeft gevonden die het deelt met zijn publiek.

In uw laatste stuk, Amid the Clouds, komen mythische elementen voor – meer bepaald in het personage van de nomadenmoeder van de jonge man, die haar kind baart in het water. Tegelijkertijd heeft het iets heel realistisch, twee jonge mensen op weg naar Engeland. Waar haalde u uw inspiratie voor dit stuk? In de mythologie of in de wereld vandaag? Hoe slaagt u erin om de twee met elkaar te ‘mengen’?

In het begin was het voor mij niets meer dan een droombeeld uit mijn kindertijd. Als klein kind las ik de heldendichten over Iran en elders, en ik fantaseerde graag over wat er zou gebeuren indien een van die personages in vol ornaat, met harnas, helm, zwaard en al, te paard door de Teheraanse straten zou rijden, te midden van alle verkeersopstoppingen?! Als ik dat in die tijd had uitgetekend, zou het resultaat een situatiekomedie geweest zijn, de grap op voorhand al verpest. Zoveel jaren later zie ik ook het dramatisch karakter ervan in: de mensen die in de wereld vandaag proberen om legendes te heractualiseren, helpen alleen maar hun eigen idealen naar de vaantjes en maken die legendes zelf kapot.

Deze idee gebruikte ik voor het eerst in het stuk Dance on glasses: het resultaat was gewelddadig en bijtend. Helemaal anders ging het met Amid the Clouds. Ik wilde vertellen over wat mijn land heeft meegemaakt, en rakelde dus stoffige personages van onze eigen geschiedenis op, met de oorspronkelijke migratiecontext in het achterhoofd. Dit bracht me bij de eeuwig rondtrekkende nomadenstammen, op zoek naar gebieden met een zachter klimaat. En zo begon het verhaal van mijn personages. Ook zij reizen voor een beter leven en trekken door de groene regio’s van Europa, over bergen, door valleien, langs lange rivieren en grote zeeën om hun Beloofde Land te bereiken. Het is het verhaal van de mensen vandaag. Mensen die op hun zoektocht naar geluk oog in oog komen te staan met hun identiteit en hun verleden.

U maakt extreem sober en gebald theater in een heel eigen vorm, somber en gestold. Hoe bent u tot die bijzondere stijl gekomen?

Ik moet toegeven dat ik deze vorm aanvankelijk niet bewust heb gekozen, ze werd me opgelegd. Toen ik in Shiraz voor het eerst besloot om professioneel met theater bezig te zijn, had ik namelijk niets meer dan een groep goed getrainde acteurs en het vermogen om zonderlinge verhalen te schrijven. We hadden geen geld, zelfs geen repetitieplek. We waren dus wel verplicht om te werken met een minimum aan decors en rekwisieten. We concentreerden ons dan maar op het verhaal en het acteurspel, wat ons toeliet om de voorstellingen stevig te onderbouwen. Die twee elementen, verhaal en acteur, zijn dus een grotere plaats gaan innemen dan de andere scenische componenten.

Voor Dance on glasses werkte ik op dezelfde manier, maar ik was bang dat de starre vorm niet zou aanslaan bij het publiek. Daarom heb ik geprobeerd om de onbeweeglijkheid en de vertelvorm aannemelijker te maken door een realistische logica te gebruiken. Zo wordt het hele stuk bijvoorbeeld verteld via een telefoongesprek tussen de jonge man en zijn behandelend geneesheer. Ik had het verhaal liever zonder tussenpersoon verteld, maar om de onbeweeglijkheid dragelijk te maken voor de toeschouwer, moest ik wel teruggrijpen op woordspelletjes tussen de twee personages.

In mijn volgende voorstelling, Recent Experiences, wilde ik verder gaan en ondanks diezelfde onbeweeglijkheid vertelden de acteurs deze keer hun lotgevallen zonder tussenpersoon, ze richtten zich direct tot de toeschouwers. Bij het herschrijven van de tekst heb ik toch geprobeerd om de dialoogscènes tastbaarder en aantrekkelijker te maken, met alle respect voor de oorspronkelijke structuur van het stuk.

Met Amid the Clouds was alles anders: ik ben dichter bij mijn theatraal ideaal gekomen. Zelfs al gaat het stuk over migratie, over een groep die zich verplaatst van een plek naar een andere, toch heb ik zowel het gestolde karakter als het directe vertellen aan het publiek en het gebruik van lange monologen weten te bewaren. De dialogen zijn helemaal uitgepuurd, ontdaan van ‘aantrekkelijke’ toevoegsels: alle aandacht gaat naar het verloop van het verhaal.

U bent de directeur van de Mehr Theatrical Group van Shiraz. Stel ons uw groep eens voor. Waarin verschilt jullie werk van dat van andere theaterinstellingen of –gezelschappen? Hoe zou u het publiek van Mehr omschrijven?

De oorspronkelijke kerngroep en de visie van Mehr zijn ontstaan uit een gelijknamig atelier van acteurs. In dit atelier experimenteerden ze met een nieuwe manier van spelen, en zochten ze naar een geschikte dramaturgische en scenische vorm die hierbij paste. Aanvankelijk lag de nadruk op de verschillende visies van de acteurs op acteren, met als basis het verlangen de personages zo geloofwaardig mogelijk over te brengen. Gaandeweg kwam de groep tot nieuwe manieren van werken en nieuwe dramaturgische invalshoeken, die op hun beurt hebben bijgedragen tot het veranderen en evolueren van de persoonlijke stijl van de acteurs van de groep. Nu werken we vooral rond het uitdrukken en weergeven van de situatie van de mens vandaag, wars van grenzen en nationaliteiten. Momenten van verlangen en spijt tonen, ook al bevindt de mens zich in een impasse…

Amir Reza Koohestani