Il Cimento dell’Armonia e dell’Inventione

Deze productie werd gecreëerd in de winter en lente van 2024. In deze periode waren we getuige van een onge- kende brutaliteit en onrechtvaardigheid. Elke dag worden we geconfronteerd met beelden van geweld en wreedheid ver weg en dichtbij. Gewapende conflicten en genocides beperken zich niet tot het verleden en de bedroevende conclusie is dat we weinig hebben geleerd van historische ervaringen. ‘Nooit meer’ zou moeten betekenen ‘nooit meer, nergens’. Als burgers en kunstenaars willen we het uitschreeuwen maar voelen ons ook machteloos en spra- keloos. We zijn ons bewust van onze bevoorrechte positie en willen onze gebaren, uitspraken en acties voortdurend in vraag stellen. Mensen hebben altijd muziek gemaakt en gedanst in tijden van grote vreugde en diep verdriet of wanhoop. We hopen dat onze voorstellingen een moment van reflectie en heling kunnen zijn.

• Anne Teresa De Keersmaeker & Radouan Mriziga, Brussel, 5 mei 2024

Anne Teresa De Keersmaeker en Radouan Mriziga werk - ten al eens samen in 2020, aan 3ird5 @w9rk, een performance die werd gecreëerd voor de tuin van La Maison des Arts in Brussel. In januari van dit jaar begonnen ze met de repetities voor Il Cimento dell’Armonia e dell’Inventione, een choreografie voor vier dansers met een analyse van De vier jaargetijden van Antonio Vivaldi met violiste Amandine Beyer. Beyer maakte samen met haar ensemble Gli Incogniti een opname van dit stuk –de inspiratie voor deze nieuwe choreografie. De keuze om met De vier jaargetijden van Vivaldi aan de slag te gaan is verrassend. Waarom wilden jullie deze compositie in het bijzonder verkennen? En hoe verbindt ze jullie?
Anne Teresa De Keersmaeker – In de jaren 1980 hoorde ik voor het eerst de interpretatie van Nikolaus Harnoncourt. Dit is een van de meest iconische, zo niet het meest iconische stuk in de westerse klassieke muziek. En je zou kunnen zeggen dat het slachtoffer is van zijn eigen succes. Net als de zonsondergang: de ondergaande zon is altijd beeldschoon, maar als beeld wordt het bijna een cliché. Veel muzikanten beschouwen De vier jaargetijden als ‘populaire’ muziek, in de negatieve zin van het woord. Maar ik heb wel de indruk dat dit aan het veranderen is. Amandine en ik hebben samengewerkt aan de Rozenkranssonates van Biber, en meerdere composities van Bach, maar vanaf het begin had ze haar zinnen op Vivaldi gezet.

Radouan Mriziga – Ik ken de muziek van Vivaldi zoals iedereen die kent, maar ik vind het erg boeiend om specifiek met deze muziek aan de slag te gaan. Het is zo’n enorme ‘hit’ dat het publiek, zij kunnen gemakkelijk samen met ons deze ruimte verkennen. De vier jaargetijden zit in ons collectieve geheugen gegrift. Net als andere kunstvormen stelt het mensen in staat om melodieën, geluiden, herinneringen en gevoelens met elkaar te delen. Dat is belangrijk vandaag. Voor ons is het de uitdaging om onder de huid van de muziek te kruipen, de muziek te analyseren.

ATDK – Het idee van een muzikale compositie die direct aansluit op het thema van de vier seizoenen, dat sprak ons natuurlijk ook aan. Er is een overvloed aan representaties van de natuur in te vinden. De muziek gaat over onze eigen relatie met de natuur – en die vormt de kern van ons werk. In onze trajecten als choreograaf puren we uit de observatie van de natuur. Hoe kijken wij als mensen naar de natuur om ons heen? Dat is een zeer belangrijke kwestie, en het blijft heel wat vragen bij ons oproepen. Hebben we nog seizoenen? Shakespeare schrijft in Een Midzomernachtdroom: “Onze ontwrichting verstoort de loop der jaargetijden (...) De lente, de zomer, de gulle herfst, de stuurse winter (...) De wereld, gans verbijsterd, kent hen, (...) niet uit elkaar. En heel die sleep van plagen komt alleen van onze onenigheid, van onze twist. Wij hebben die verwekt en voortgebracht.”

RM – We worden vandaag de dag geconfronteerd met extreme situaties. De biodiversiteit is in gevaar. En hoewel de muziek dit niet letterlijk behandelt, nodigt de eenvoud van Vivaldi’s benadering van de seizoenen ons ook uit om over de seizoenen na te denken vanuit heel eenvoudige elementen: de zon, warmte, koude, het dierenrijk, water, wind, planten. “Dit zijn de seizoenen, er zijn er vier. Als we hier nog maar twee seizoenen over hebben, wil dat zeggen dat we met een probleem zitten.” We weten en voelen alle - maal wat er aan de hand is. Dat Vivaldi in het Middellands Zeegebied woonde is ook belangrijk voor mij. Daar kom ik ook vandaan, en ik hou enorm van de regio en al wat er is gecreëerd. We hebben er een verleden vol schoonheid, maar ook vol catastrofes en onrechtvaardigheid. Het is belangrijk om deze muziek ook vanuit het perspectief van de regio te bekijken.

Wat voor statement willen jullie maken? Hoe creëer je een choreografisch contrapunt voor deze muziek? Het is zo’n herkenbaar en representatief stuk dat dat best een uitdaging moet zijn.
ATDK – Dans is niet alleen de belichaming van feest en troost, maar ook van reflectie. We kunnen vragen stellen zonder daarom expliciete uitspraken te doen. De tijd waarin we leven is zo complex, zo vol extremen, dat vragen stellen misschien wel het enige is dat we kunnen doen. Wat voor verleden kunnen we ons herinneren? Wat voor toekomst stellen we ons voor? Deze muziek is natuurlijk meer dan 300 jaar geleden op papier gezet. En toch zat ze voor ons nog vol verrassingen. Ze verbeeldt de mens als alleen, angstig en machteloos tegenover de natuur. Het onderwerp is heel eenvoudig, het is iets dat iedereen kan herkennen. Maar tegelijkertijd is het multidimensionaal. De muziek is gelaagd, zowel technisch als wat het achterliggend verhaal betreft, in de representatie van de natuur en hoe de tijd en ruimte worden georganiseerd.

RM – Die lagen worden hulpmiddelen die Anne Teresa en ik kunnen delen met elkaar, met de performers, en uiteindelijk met het publiek. Er is ook een belangrijk emotioneel aspect aan verbonden. Het is bijna ‘storytelling’.

Amandine Beyer – De vele lagen getuigen van de generositeit van Vivaldi: hij biedt zowel muzikanten als luisteraars enorm veel aansluitingspunten. De muziek is uitnodigend en biedt ruimte voor vragen. Pas in de jaren 1930 werd het stuk plots een hit: het werd toen (her)ontdekt en was meteen extreem populair. Voor mij heeft het nog niets van zijn frisheid en kracht verloren. Het zit vol met muzikale special effects. De manier waarop Vivaldi vogels tot leven bracht, is nog altijd doeltreffend al horen we vandaag veel minder vaak echte vogels. We hadden het erover dat veel delen van De vier jaargetijden in mineur zijn geschreven. Dat zorgt dat er meer spanning in het stuk zit, in vergelijking met majeur, wat toch veel vrolijker is.

ATDK – Dit is totaal niet wat ik me bij deze muziek had voorgesteld. Die is heel uitbundig, er zit een vitale kracht in, maar ze roept een vreemd, ongewoon kleurenpalet op.

RM – Dat is wat het zo interessant maakt. Als je deze muziek tegenkomt, dan wekt die bepaalde gevoelens op –omdat je ze al eerder hebt gehoord. En als je meer aan het analyseren gaat, ontdek je de verhalen, de teksten die Vivaldi erbij schreef. Zo krijg je een heel ander soort relatie. Als je dan ook wat aandachtiger naar de partituur kijkt, en ziet dat er meer mineur dan majeur in zit, verandert die relatie opnieuw. Daarna kom je erachter dat elk concerto in drie delen is ingedeeld, enzovoort. We blijven maar op nieuwe lagen stoten. Door in te zoomen op al deze lagen, kunnen we handvatten vinden om de muziek van Vivaldi los te koppelen van de clichés, en vanuit een ander perspectief te bekijken.

ATDK – Het is fascinerend dat Vivaldi eigenlijk niet zo heel dicht bij de natuur stond. Hij woonde in Venetië. Hij was een stadsmens. Vivaldi schreef deze muziek in Mantua, toen hij even buiten de stad verbleef. Dit nodigt uit tot reflectie over onze relatie met de natuur. Als Vivaldi van buitenaf naar de natuur keek, heeft hij die op een fascinerende manier kunnen neerzetten. Wat voor statement maakt hij over de vier seizoenen? Er zitten bijvoorbeeld veel representaties van wind in de compositie, veel stormen. Dit is niet het verzachtende beeld van de natuur dat zo typisch was in het romantische tijdperk –dit is een gewelddadige natuur. De muziek zit letterlijk vol turbulente energie. Water, wind, vuur: alle elementen zijn aanwezig. De muziek belichaamt de natuur alsof Vivaldi er deel van uitmaakte. Zoals je wel weet, ben ik geobsedeerd door cirkels, spiralen, ellipsen en vortexen. Vooral in Zomer en Winter nodigt de muziek uit tot draaien. In de natuur draait alles: de wind, de oceanen, de sterren, het melkwegstelsel... Alles is cyclisch. Met openen en weer sluiten. De vier jaargetijden belichaamt dit.

AB – Het is erg kosmisch. De muziek belichaamt dat openen en weer sluiten. Vivaldi was zich zeer bewust van de natuur om hem heen. Hij moet versteld hebben gestaan van de schoonheid, de kracht en de hevigheid van de natuur. We kunnen ervan uitgaan dat hij de soloviool zelf voor zijn rekening nam. De techniek, de expressie, het gebruik van harmonie, de manier van schrijven –het staat allemaal ten dienste van de beelden en de verhaallijn. In de tijd van Vivaldi werd de viool beschouwd als de absolute koning van de instrumenten, omdat het zo’n krachtig muziekinstrument was dat alle andere instrumenten kon nabootsen: trompet, orgel, de menselijke stem en elementen uit de natuur zoals vogels en andere geluiden. In deze compositie wordt de viool bijna een soort synthesizer. Vivaldi zette volop in op dit idee. Hij was een zeer bekwame violist, maar zijn voorstelling van de natuur was ook enorm dramatisch. Hij schreef in die tijd ook opera’s en ging graag naar het theater. Hij observeerde de natuur en maakte er iets theatraals van. Hij heeft duidelijk plezier beleefd aan De vier jaargetijden.

Radouan, als Anne Teresa aan een nieuw project begint, is dat vaak met een gedetailleerde analyse van de muziek. Maakt dat soort analyse ook deel uit van jouw benadering van choreografie?
RM – Meestal is de muziek niet mijn uitgangspunt. Ik doe het eigenlijk omgekeerd. Ik hou van muziek, en ik werk natuurlijk veel met muziek, maar op een bepaald moment neem ik die helemaal weg. Meestal blijft er maar een hint van over. Daarom vind ik het interessant om met muziek te werken zoals Anne Teresa dat doet, en om te horen hoe Amandine de compositie van Vivaldi analyseert. Ik hoor alleen ritmes, ik concentreer me op wat er verborgen zit in de muziek: de pulsaties en ritmes onder het oppervlak. Zo komt muziek bij mij binnen, via ritmes. Voor mij hoeft het hele muziekstuk bijvoorbeeld niet te horen te zijn tijdens de performance. Misschien hoeft het er zelfs helemaal niet te zijn. Dat is ook een manier om de muziek te benaderen.

ATDK – Radouan en ik wilden dit werk samen maken, samen alle aspecten ervan ontwikkelen: de choreografie, muziek, kostuums, belichting en set. Maar toen we er mee aan de slag gingen, beseften we dat het essentieel was om ook voor elk van ons een aparte ruimte te creëren, waar we ons eigen ding konden doen. We houden elkaars creatieve proces in de gaten. En dan zien we wel of en hoe onze parallelle lijnen elkaar op termijn weer kruisen. Dat ontdekken we later nog.

RM – We hadden het al over natuur, over het kosmische. Ik ben geïnteresseerd in het idee dat Vivaldi gewoon iets over de natuur kanaliseerde. Voor mij maakt hij deel uit van de natuur. Wij op onze beurt kanaliseren ook iets, aan de hand van deze muziek. Dat hoeft niet per se onze visie te zijn over hoe de dingen zouden moeten zijn. In onze gesprekken hebben we het over onze relatie tot het leven, de natuur, de cosmos en het spirituele.

ATDK – We hebben een gedeelde passie voor geometrie, en voor de spirituele dimensie van de natuur. Ik denk dat natuur en spiritualiteit in wezen hetzelfde zijn. Er is een hele reeks mogelijke benaderingen: van puur wetenschappelijke observatie enerzijds, heel rationeel en analytisch, tot een holistische spirituele ervaring anderzijds, waar zowel ons lichaam als onze geest, onze ziel, deel van uitmaakt. Ik ben geïnteresseerd in religie als een spirituele, verenigende, kosmische kracht, en de notie dat we deel uitmaken van iets dat onszelf overstijgt. Ik geloof dat we daar in deze tijden, en het zijn extreme tijden, echt nood aan hebben. Ik zet volop in op schoonheid en harmonie. Harmonie in de zin van wat werkt, wat functioneert, en niet als esthetische of morele waarde. Dat is wat vandaag meer dan ooit op het spel staat. Hoe kunnen we met acht miljard mensen overleven op deze planeet? Hoe gaan we die delen? Hoe kunnen we de lucht en het water delen? Hoe kan de natuur dit allemaal overleven? Hoe zorgen we voor de dieren, de bomen, de natuurlijke grondstoffen? Hoe kunnen we van onze superieure positie afstappen en niet meer doen alsof we alleenheersers op aarde zijn?

RM – Ik ben het ermee eens dat we het heden op dit moment niet puur intellectueel kunnen benaderen. We hebben nood aan het intellectuele, het fysieke en het spirituele. Ik denk dat deze ervaring in het bijzonder –analyseren, maken, beleven– op dit moment heel belangrijk is.

• Brussel, 8 februari 2024