Interview met Gabriela Carneiro da Cunha

Vincent Théval – Je nieuwe creatie, Tapajós, maakt deel uit van de cyclus Riverbanks Project On Rivers, Buiúnas and Fireflies. Wat houdt dit project precies in?

Gabriela Carneiro da Cunha – Het is een artistiek antwoord op iets wat het antropoceen wordt genoemd, het kapitaloceen of – om het met de woorden van Davi Kopenawa Yanomami te zeggen – ‘de wraak van de Aarde’. Het is een langlopend onderzoek dat gewijd is aan het luisteren naar rivieren die met een ramp worden geconfronteerd. We werken er sinds 2014 aan en we hebben tot op heden naar drie rivieren geluisterd: de Araguaia, die getuigde over de vrouwen die vochten en stierven in een grote guerrillaoorlog tijdens de dictatuur in Brazilië; de rivier Xingu, die we hoorden spreken over de bouw van de Belo Monte-dam; en nu de Tapajósrivier, die de kwikvervuiling door illegale mijnbouw oproept.

In de loop van tien jaar tijd kwam ik erachter dat elke rivier een taal is, en niet een thema. De bedoeling was om ruimte te scheppen voor de getuigenis van een niet-menselijk wezen, dat heeft me ertoe aangezet om mijn luistercapaciteiten te ontwikkelen. De tijd was een waardevolle bondgenoot tijdens dit proces. Een rivier kan een uitstekende verteller zijn, als je er tijd voor maakt en als je voor jezelf tijd vrijmaakt om ernaar te luisteren. Elke rivier vraagt ongeveer drie jaar werk.

Het schrijven van Tapajós is voornamelijk gebaseerd op twee gebeurtenissen waar je bij aanwezig was: de Mercúriobijeenkomst en het Sairéfestival. Hoe heb je deze twee gebeurtenissen ervaren en hoe hebben ze je creatie vormgegeven?       

Het luisterproces ter plaatse begon in 2022, toen ik met Vicente Otávio en Carolina Ribas naar de Mercúriobijeenkomst ging, in het Mundurukugebied van Sawre Muybu. Naar aanleiding van deze bijeenkomst werden de resultaten van de onderzoeken naar de kwikvervuiling – geleid door Dr. Paulo Basta van FIOCRUZ, een belangrijk Braziliaans gezondheidsinstituut – gepresenteerd aan het Mundurukuvolk. Ook al wisten ze al dat ze vergiftigd waren, aangezien ze de effecten ervan voelden in hun lichamen, toch waren ze zich ervan bewust dat ze moesten rekenen op wetenschappelijk onderzoek in de taal van de witte mens, opdat hun beschuldigingen serieus genomen zouden worden. De bevestiging van de vergiftiging was een moeilijk moment, aangezien de gevolgen op lange termijn vreselijk zijn. De vergiftiging is bijzonder schadelijk voor zwangere vrouwen, die hun kinderen besmetten via het vruchtwater en vervolgens via de moedermelk. Het is een ware tragedie. Na de bekendmaking van deze resultaten namen de Mundurukuvrouwen het woord – triest en kwaad – en één van hun leidsters, Maria Leusa Munduruku, riep dat ze vochten voor “hun grond, hun rivier en hun zieke baarmoeders”. Dit gaf een moederlijke dimensie aan het werk: luisteren naar moeders, of ze nu wel of geen kinderen hebben gedragen.

Vlak na de bijeenkomst zijn we naar Alter do Chão getrokken. Dit deel van de rivier bevat ook hoge kwikconcentraties maar is verder verwijderd van de mijnactiviteiten. We kwamen aan toen er een feest aan de gang was: het Sairéfestival, een ontmoeting tussen twee werelden en culturen, katholiek en inheems Borari. Het is één van de mooiste en meest bruisende feesten in Brazilië. Het toonde voor mij aan dat een ontmoeting tussen culturen mogelijk is zolang elke cultuur haar integriteit bewaart. Ik begreep ook dat – op de oevers van de rivier en elders – de strijd hand in hand gaat met spiritualiteit.

Toen ik met Ediene Munduruku sprak over hoe we de Tapajós konden genezen, legde ze me uit dat we moesten werken met de moeder van de rivier. Het werk nam toen de vorm aan van een veelsoortige alliantie tussen moeders: de Mundurukumoeders, de moeders in het publiek, de moeders van de Tapajós, de vismoeders, de bosmoeders en zij die het ‘moeder worden’ hebben ervaren, zelfs zonder kinderwens.

Vrouwen nemen zowel binnen het Riverbanks Project als binnen verzetsbewegingen in het Amazonegebied een centrale plaats in. Voel je je met het ecofeminisme verbonden?

Het project is opgebouwd rond drie assen: luisteren naar het water, luisteren naar de Buiúnasvrouwen 1 en luisteren naar menselijke en niet-menselijke wezens. Samen met hen creëren. Samen met hen componeren. Taal en theater onderzoeken. Buiúna is half-vrouw, half-slang. Luisteren naar de Tapajósvrouwen betekent ook luisteren naar de eenheid die ze in zich dragen als moeders van de rivier. De moeders worden ook het sterkst getroffen door de vergiftiging en zij voeren de strijd aan, ook al zijn ze niet alleen. Deze centrale rol is heel concreet, niet theoretisch. Ik hou van theorie, maar ik ben eerder vertrokken van mijn persoonlijke relatie met hen en met het water.

Je ervaringen ter plaatse worden naar de scène vertaald via fotografie. Waarom heb je voor dit medium gekozen?

Ik heb het kwikspoor gevolgd. Kwik is een chemisch element dat essentieel is voor het leven en dat leidde me naar de fotografie, omdat het werd gebruikt in de begindagen van dit medium. Maar het probleem is niet het kwik zelf, eerder het gebruik ervan. Het is een kwestie van weten hoe om te gaan met de grondstoffen van de wereld, om filosofe Donna Haraway te parafraseren. Dat interesseert me meer dan het vinden van een oorzaak. Deze stof, kwik, heeft voor mij een unieke kosmologie blootgelegd, waar fotografie deel van uitmaakt, alsook de mijnbouw. Dezelfde chemische producten kunnen leven doen verdwijnen of doen verschijnen, afhankelijk van de manier waarop je ze rangschikt. We mogen niet vergeten dat voor de productie van een beeld, analoog of digitaal, er mineralen uit de aarde nodig zijn. Het creëren van een beeld is dus ook een kwestie van leven of dood. Tijdens het werken met analoge fotografie experimenteerden we ook met alchemische en magische aspecten van deze technologie, die dialogeren met elementen uit het Riverbanks Project en in het bijzonder uit Tapajós.

Wat is de plaats van spiritualiteit in Tapajós?

Spiritualiteit, geloof en rituelen zijn technologieën waarmee je kunt luisteren, kijken en dromen. Kunst is er ook één van. Theater ook.

• Interview door Vincent Théval, april 2025 voor het Festival d’Automne à Paris.
• Vertaald door Annabel Debaenst.
• Vincent Théval maakt radio en schrijft artikels over cultuur.

1 Gabriela Carneiro da Cunha verwijst naar het Buiúnas-netwerk, dat de uitwisseling tussen vrouwen bevordert die het gemeenschappelijke doel hebben de gezondheid en het leven van de Amazonerivieren te beschermen. Het netwerk bestaat uit vierentwintig vrouwen; kunstenaressen, journalisten, antropologen, procureurs, professoren, milieuactivisten, psychiaters, enz.