Over dansen met Marya

In Dancing with Marya onderzoek ik op een kritische manier de archieven van Kebyar Duduk, een dans gekenmerkt door zittende en gehurkte posities, waarbij de performer een waaier vasthoudt. De dans werd ongeveer honderd jaar geleden ontwikkeld door I Ketut Marya (in het westen bekend als I Mario), en kwam voort uit zijn improvisatorische aanpak als reactie op vernieuwingen in de gamelanmuziek –meer bepaald gamelan kebyar, gekenmerkt door snelle tempo’s en de vermenging van mannelijke en vrouwelijke elementen uit traditionele Balinese dans. Deze vroege dansvorm was vloeiend en stond open voor eigen interpretatie, waardoor elke danser zijn persoonlijke stijl in de bewegingsstructuur kon verwerken.

In de jaren ‘30 documenteerden verschillende westerse kunstenaars en onderzoekers de Kebyar Duduk-dans, waaronder Walter Spies en Beryl de Zoete in hun invloedrijk boek Dance and Drama in Bali. Walter Spies, een Duitse schilder en muzikant, vestigde zich in 1927 in Bali en dompelde zich onder in de Balinese cultuur. Spies integreerde zich in het dagelijks leven van de Balinese bevolking en was gefascineerd door de rijke cultuur en traditionele artistieke uitingen die hij er ontdekte. Spies raakte vertrouwd met elk aspect van het Balinese leven en was een bron van informatie voor elke archeoloog, antropoloog, muzikant of kunstenaar die Bali bezocht. Hij wist als eerste de Balinese muziek naar waarde te schatten en vast te leggen, en verzamelde als eerste exemplarische patronen van Balinese kunst. In 1932 hielp Spies bij de oprichting van het Bali Museum en werkte hij samen met Balinese kunstenaars om de Pita Maha-groep op te richten. Hierdoor ontwikkelde de traditionele Balinese schilderkunst zich in een expressievere en individualistische richting, hoewel de stijl in lokale waarden en esthetiek geworteld bleef. Samen met Beryl de Zoete speelde Spies een belangrijke rol in het promoten van de Balinese cultuur naar de buitenwereld. Hij documenteerde Balinese performancekunst door middel van teksten en opnames die internationaal de aandacht vestigden op de culturele rijkdom van Bali tijdens de koloniale periode. 

Miguel Covarrubias, een Mexicaanse kunstenaar en cartoonist, bezocht Bali voor het eerst in 1930. In zijn boek Island of Bali documenteerde hij de eigenheid van de Kebyar Duduk-dans en de bekende danser I Ketut Marya. Covarrubias benaderde de Balinese cultuur op een gelijkaardige manier als Walter Spies; door directe interactie met de Balinese bevolking en door tijd door te brengen met lokale kunstenaars. Hij zocht naar een manier om de essentie van de Balinese kunst te vatten door observatie uit eerste
hand, wat hij dan vertaalde naar beelden en geschriften die Bali als culturele bestemming naar voren schoven voor westerse lezers. Tijdens zijn verblijf in Bali ondersteunde
Walter Spies Covarrubias, organiseerde hij ontmoetingen met belangrijke personen uit de cultuurwereld en bracht hij hem een dieper inzicht in de Balinese tradities bij. Hoewel de twee verschillende culturele achtergronden hadden, speelden Spies en Covarrubias beiden een belangrijke rol in de verspreiding van Balinese kunst en cultuur in de wereld, vooral tijdens de koloniale periode, toen Bali nog deel uitmaakte van Nederlands-Indië.

“Terwijl we steeds meer aan ons nieuwe leven wenden, werden we de stugge preutsheid van het Nederlandse hotelleven snel beu. Maar we raakten gehecht aan het huishouden van onze eerste Balinese vriend, Gusti Alit Oka, een intelligente en dappere jongeman, geboren als prins, timmerman van beroep en muzikant uit eigen keuze. Hij verhuurde ons één van de paviljoenen in zijn huis en hielp ons ons Malay te verbeteren. Het huishouden waarin we terechtkwamen, bestond uit zijn vrouw en kind, twee tantes, allebei weduwe, een oude bediende, volgeling van zijn vader, de grote krijgsman die vermoord werd samen met zijn broer, de Radja van Badung, tijdens hun laatste wanhopige poging om weerstand te bieden tegen het invallende Nederlandse leger 29 jaar geleden, toen onze gastheer nog een baby was. We kochten een afgeleefde Chevrolet en gaven onszelf over aan het volle genot van het eiland, van feest naar feest, dansen, en crematies. Ik had het geluk dat ik in die tijd bevriend was met Walter Spies, de beroemdste gast op Bali. Toen ik het Malay redelijk goed begon te beheersen, merkte ik dat dat niet genoeg was. Malay was de handelstaal tussen Balinezen en buitenlanders en werd vooral gesproken door de nieuwe generaties in de steden. Ik begon wat Balinees te leren om de oudere mannen en vrouwen – de interessantste personen op het eiland – te begrijpen.” –Miguel Covarrubias, Bali (Alfred A. Knopf, 1937, New York), p. 22-23.

Miguel Covarrubias nam in 1931 een Kebyar Duduk-dansperformance van I Ketut Marya op. Dat beeldmateriaal vormt nu een belangrijk onderdeel van mijn performance Dancing with Marya. Deze documentatie speelde een sleutelrol in het behoud van de dansvorm en het leidde ook tot de strikte codificatie van de choreografie die contrasteert met de creatieve vrijheid en oorspronkelijke vloeiende bewegingen die Marya geïntroduceerd had. Na verloop van tijd werd Kebyar Duduk steeds meer bepaald door regels en normen, vooral binnen onderwijsinstituten in Bali, waarbij pakem (conventie) een hoeksteen werd voor de verspreiding van de dans. Dit standaardisatieproces mondde uit in gehomogeniseerde bewegingen en een minder vloeiende dans die meer in de lijn van de institutionele norm kwam te liggen.

In Dancing with Marya benader en onderzoek ik de archieven via herenscenering. Tijdens dat proces stem ik mijn bewegingen af op beelden van de performances van I Ketut Marya die uit de koloniale periode dateren. Zodoende dans ik doorheen tijdperken en blikken en probeer ik een brug te slaan tussen het verleden en het heden. Ik leg met dit onderzoek bloot hoe Kebyar Duduk niet alleen door westerse perspectieven is gevormd, maar ook ingeperkt werd door de toerisme-industrie. Die industrie verkiest statische noties van authenticiteit boven de natuurlijke evolutie van de dans.

Verder wil ik een fysiologische identificatie met het lichaam van I Ketut Marya tonen, waarbij ik de verscheidenheid aan bewegingen en lichamelijke expressies analyseer die hij in de creatie van Kebyar Duduk presenteert. Deze formele studie biedt inzicht in de artistieke beslissingen van I Ketut Marya en hoe zijn lichamelijke expressie bijdroeg aan de creatie van de dans. Door I Ketut Marya te bekijken door de ogen van de Kebyar Duduk-dansers van vandaag, verken ik de mogelijkheden die de dansarchieven bieden. Tegelijkertijd stel ik ook de beperkingen van diezelfde archieven vast in hun poging dans en beweging volledig vast te leggen, net omwille van de inherent vluchtige natuur van dans.

Mijn nauwe betrokkenheid bij Kebyar Duduk en een 11 jaar durende studie van de dans, lieten me toe een genuanceerd beeld van de evolutie en huidige interpretaties te
ontwikkelen.

Dancing with Marya wil deze “uitgekristalliseerde” dans weer tot leven brengen, zodat zijn statische, gecodificeerde vorm overstegen kan worden, en zijn oorspronkelijke
vloeiendheid en creatieve potentieel herwonnen. Mijn lecture-performance is zowel een kritische reflectie op de evolutie van Kebyar Duduk als een uitnodiging om de toekomst van de dans opnieuw te verbeelden, waardoor deze dans eindelijk weer waarachtig gedanst kan worden.

• Mang Tri Ray Dewantara, april 2025
• Vertaald door Annabel Debaenst