Het Belgische publiek maakte kennis met zijn werk op het allereerste KunstenFESTIVALdesArts in 1994, meer bepaald met zijn ijzingwekkende voorstelling

Murx den Europäer! Murx ihn! Murx ihn ab! Ein patriotischer Abend

(Maak hen af, de Europeanen!...). Het was meteen raak. Nu, twaalf jaar later, wordt Christoph Martaler beschouwd als een van de belangrijkste hedendaagse Europese regisseurs, zowel in Duitsland en Zwitserland, zijn thuisbasis, als in het buitenland. Nog altijd even gepassioneerd, humoristisch en creatief vestigt hij nu zijn blik op Brussel: visionair, scherp en kritisch voor de menselijke natuur.

Maart 2006. Marthaler is in Brussel. Het repetitieproces voor zijn nieuwe creatie, een productie van het KunstenFESTIVALdesArts, is van start gegaan. In zijn bagage de partituur van Monteverdi's L'Incoronazione di Poppea 'waar uiteindelijk misschien weinig of zelfs niets van zal overblijven', denkt hij. Want wat hij wil is in de eerste plaats vrij spel geven aan de geheimen van dit Brussel dat hem zo inspireert en intrigeert, aan het mysterieuze familiegeheim dat hij met zijn acteurs-dansers op de scène brengt. Marthaler is immers een specialist in 'geheimen', geheimen die verzwegen worden uit schaamte, die zich laten voelen in zonderlinge, beklemde gedragingen, zich laten horen in de stem, zich laten zien in het lichaam. Geheimen die de mensen verscheuren en hun onhandige, pijnlijke, burleske façade doen barsten. Hij is de regisseur van de 'zwijgzamen' die inzoomt op de breekbaarheid van losers, hun tekorten, de valse hoop die ze koesteren, hun onvolwassenheid, onhandig verpakt in tics of neurotische dromen... Voor

Winch Only

put hij uit drie bronnen: Poppea, met zoete geliefden in de rol van ordinaire moordenaars. De familie als haard van conflicten - 'want geluk, dat is iets voor op tv, veel te saai'. En Brussel, 'zo lelijk dat het weer mooi wordt!' Ergens in de voetsporen van François Schuiten en Hugo Claus...

Brussel, 28 maart 2006

'Ceci n'est pas une... Poppea !', parafraseert Christophe Marthaler de woorden van Margritte en zijn beroemde pijp, 'c'est une Poppeeeea, qui dit non, non, non, non, non...' en hij schudt lachend zijn hoofd heen en weer. Michel Polnareffs Franse hitje uit de jaren zestig werkt blijkbaar nog steeds aanstekelijk!

De regisseur en zijn ploeg zijn al sinds 25 maart in Brussel. In het souterrain van de elegante KVS-Box werken ze hard aan hun nieuwe creatie met en voor Brussel. De achtergrond voor hun exploten: een schets van het uiteindelijke scènebeeld. In een hoek staat het afgewerkte replica, het model op schaal dat Anna Viebrock, scenografe en artistieke rechterhand van Marthaler, voor de nieuwe voorstelling ontworp. Deze maquette is het eerste tastbare object, de eerste materialisatie van een ontluikend project: krachtig, mobiliserend, verrassend open en uitnodigend voor de toekomstige 'bewoners'.

Een scènebeeld dat Marthaler inspireert. En vice versa. Anna Viebrock en haar medewerkster Frieda Schneider leggen er de grondslagen van een universum in wording, een universum met verborgen haken en ogen, met details die Brussel verraden. Alles lijkt logisch en goed georganiseerd, niets is minder waar: een gesloten binnenruimte, maar de gewelven open en bloot; een burgelijk salon met deuren die muurvast zitten en weggemoffelde trappen; in het midden een schouw met een grote, zwarte haard, misschien de doorgang naar de schaduwkant van mensen en steden... Over dit alles een overhellende galerij, opgehangen aan een cirkelvormige, uit de toon vallende rail. Uitzicht op leegte..

'In Parma zouden we er ham aan kunnen hangen!', grapt Marthaler wanneer Anna Viebrock vertelt over het hoe en het waarom: 'Ik ontdekte deze rail met draaiend mechanisme in het kostuumatelier in de Opera Garnier in Parijs. De romantische tutu's hingen er... omgekeerd. Net engeltjes... of dode kippen. Het leek wel een slachthuis! Het decor roept diezelfde ambivalentie op. Het lijkt realistisch, maar is doordrongen van surrealisme. Je lijkt ingesloten, maar het is ook de ideale plek voor geheime uitgangen met daarachter verborgen kamers... of parallelle werelden? Niemand weet het, zelfs wij niet!' 'De nauwe samenwerking met Anna is essentieel in mijn werk', gaat Marthaler verder, 'zij maakt die ruimtes zo inspirerend!'

Winch Only

behoort tot het soort producties dat, typisch Marthaler, heel open blijft. Er is geen beperkend materiaal als basis. De ploeg neemt gewoon de tijd om al tastend en zoekend op weg te gaan, zowel buiten als binnen de vier muren van de studio. De manier waarop iedereen zich tijdens de eerste repetities in de ruimte nestelt... het heeft op een of andere vreemde manier iets weg van een verhuis. Hoe ze de plek in gebruik nemen, de buurt verkennen. Alsof de ploeg met volle teugen geniet van de verandering van lucht en de longen volzuigt om zo nog beter in de huid van hun 'Marthaleriaanse' personages te kruipen, die anonieme, krachteloze, door latente gevoelens verscheurde figuren... Dit latent-zijn, hun gespannen verwachting: vanaf nu nemen ze de kleur aan van de stad, van de sfeer die er hangt...

Om te beginnen rond ons kolossale Justitiepaleis, volgens Schuiten en Peeters het vertrekpunt van een geheime gang... richting

Brüsel. 'Dit Paleis is extreem! Een titanische architectuur die echt recht uit een stripverhaal lijkt te komen!', roept Anna Viebrock uit. Marthaler knikt instemmend: 'Het grootste rechtsmonument van de wereld staat in dit kleine land! Alleen al door ernaar te kijken, voel je je schuldig! Kafkaiaans!' 'De meubels van het decor komen uit het interieur van het Paleis', gaat Anna verder, 'ze waren helemaal kapot, rijp voor de schroothoop.' Het is erg belangrijk dat de meubels echt zijn en geen namaak, geen reconstructies. Ze hebben een heel leven achter de rug, een verleden dat hen heeft uitgeput. En dan die aparte geluiden die ze maken...'

Terug in de studio. Rosemary gaat op de scène staan en steekt meteen van wal met een grote tragische aria uit de Werther van Massenet - Ze doen zo'n deugd, mijn liefste! De tranen die je niet huilt... - begeleid op de piano door Bendix. De andere acteurs zitten neergeploft op oude beklaagdenbanken, ze proesten het uit - lachen of huilen? Geen idee. De geestdrift van een Castafiore versus compulsieve trivialiteiten. Marthaler luistert, draait verstrooid een sjofele bureaustoel heen en weer. Haar stem kraakt en knarst. Een mooie vondst, vindt hij, en spoort haar aan om verder te gaan, zeurend, klagend als een oude zaag. Ze begint opnieuw te zingen, met een schelle, kermende, kwellende stem... Marthaler geniet met volle teugen.

'We weten nog niet wat we gaan doen', zegt hij. 'In ieder geval moeten we eerst een hechte groep creëren van acteurs die elkaar begrijpen, elkaar aanvoelen. En de beste manier om dat te bereiken is samen zingen of samen eten! We zingen ontzettend veel, we improviseren. Wanneer we niet rond een specifiek theaterstuk of een opera werken, gaan we altijd op deze manier te werk. Eerst moeten we elkaar door en door kennen. We zijn maar met zijn zessen, dus we kunnen ons dat veroorloven: een familie van acteurs en zangers, die een familie van personages zullen worden, of toch iets in die aard. Het zal namelijk zo goed als onmogelijk zijn te zeggen wie nu de vader of de dochter of de neef of de tante is... In ieder geval zijn ze allemaal veroordeeld. Door justitie of door zichzelf? Dat weten we niet. Ze vormen een nogal speciale familie, een afgrijselijke familie eigenlijk - uiteraard, dat is veel boeiender! - een soort gemeenschap van levens, van lotsbestemmingen.'

Tijdens hun zoektocht naar informatie over het Justitiepaleis, dat ze trouwens ook bezochten, ontdekten Marthaler en zijn ploeg het bestaan van een kapper - echt of legende? - een postkantoor en cellen die palen aan de kamers van inbeschuldigingstelling. 'Misschien zijn de personages uit

Winch Only

het kappersgezin dat daar sinds jaar en dag woont, of gewoon verdwaalde bezoekers die op zoek naar de uitgang hun intrek genomen hebben in het paleis en er een gezin stichtten, of misschien zitten ze gevangen in een cel, in afwachting van hun veroordeling en vermoeden ze dat er nog andere mensen zijn in andere cellen... Misschien waren ze, heel lang geleden, wel zo verliefd en monsterlijk als Poppea en Nero...'

Of misschien zijn ze aan elkaar vastgekluisterd, zoals de personages uit Omtrent Deedee, de roman van Claus die verfilmd werd als Het Sacrament: een familie komt elk jaar samen voor een feestmaaltijd ter herdenking van de dood van de moeder. Een reünie die uitloopt op een vereffening van rekeningen en het heroprakelen van verborgen schuld en oude demonen.

Misschien...

De weg is open en leidt langs lichamen, stilte... stem, gezang. Want bij Marthaler lijken woord, gebaar, actie, muziek en hun aaneenschakeling onderworpen aan een muzikaal thema. Alles moet nog gecomponeerd worden. Behalve de ruimte, herinnering en toekomst. Behalve de titel ook,

Winch Only, gelezen op een boot tussen Napels en Lipari: een plek op het dek, afgelijnd met een witte cirkel, te smal voor een helikopter om er te landen, je mag er, zo staat er, 'enkel hijsen via de lier'. De enige manier om op volle zee te laden en te lossen, de aarde bereik je via een raderwerk. Een knipoog?

Claire Diez