An Audio Family Album Over de figuratie van de volksdichter als hlayqi·a

Door Joachim Ben Yakoub  

Bouchra Khalili’s voorstel voor The Diasporic Schools tijdens Kunstenfestivaldesarts 2020 begint met een reeks individuele ontmoetingen met een nieuwe generatie Maghrebijnse kunstenaars·essen en activisten in Brussel, later nog aan te vullen met afspraken in andere Europese hoofdsteden. Vanuit de relaties die deze ontmoetingsmomenten vormgeven, maakt Khalili een levende, online familiealbum van stemmen waarmee ze verhalen van verzet restaureert en herinneringen van rebellie in ere herstelt. In haar zoektocht naar betekenis van deze stemmen die doorheen de volharding van de geschiedenis geproduceerd zijn en vandaag onverhoeds weerklinken en echoën, om haar te parafraseren, besliste ze haar ogen te sluiten en te luisteren naar het geroezemoes dat in de diasporische al-halqa van Brussel circuleert. Om deze familieverhalen over te dragen naar haar publiek, steunt Khalili op collaboratieve dispositieven die al aanwezig waren in haar werk, waarbij ze de figuratie van de volksdichter als hlayqi.a opnieuw in overweging neemt.

De titel van haar video-installatie uit 2017, The Tempest Society, refereert niet naar het laatste baanbrekende toneelstuk van Shakespeare, noch naar de kritische bewerking ervan van Aimé Césaire, maar naar het nalatenschap van Al-Assifa, een zelfgeorganiseerd autonoom theatergezelschap dat in 1973 opgericht werd door arbeiders uit de Maghreb, partizanen van de Arabische Arbeidersbeweging in Parijs. Zowel de krant van de beweging als het theatergezelschap werden vernoemd naar de gewapende revolutionaire vleugel van Fatah, de Palestijnse Nationale Bevrijdingsbeweging van Yasser Arafat en verwijzen naar de loyaliteit die de autonoom georganiseerde arbeiders betuigden aan hun origine in de Franse Palestijnse Comités sinds 1967. De groep hield zich bezig met nieuwe vormen van geïmproviseerde actie theater en agit-prop, die men speelde tijdens fabrieksstakingen, op bijeenkomsten van de gemeenschap en op bezette openbare pleinen. Ze waren tegelijkertijd actief in een resem betogingen tegen ongebreideld racisme en politiegeweld, en streden voor menswaardige arbeidsvoorwaarden, telkens opnieuw in de geest van internationale solidariteit. In het narratieve architectuur van The Tempest Society worden deze verhalen van antikoloniale strijd en internationalisme verweven met vertellingen over burscherschapswording.

Voor An Audio Family Album herstelt Khalili een nauwkeurige link, niet zozeer met de erfenis van Al-Assifa in de brede zin, maar met de verschillende manieren waarop Al-Assifa de voorwaarden creëerden om verhalen en informatie te laten circuleren binnen de diaspora. Als antwoord op de lage geletterdheid van Arabische arbeiders op dat moment in Parijs, kozen een aantal leden van Al-Assifa ervoor om de belangrijkste nieuwsfragmenten luidop voor te lezen in de cafés waar de arbeiders samenkwamen. De groep richtte ook Radio Assifa op, en verdeelde cassette-opnames van hun kronieken om de gemeenschap op de hoogte te houden over de stand van zaken van verschillende sociale en politieke conflicten en mobiliseringen. Al-Assifa blies vooral de bedreigde vorm van al-halqa opnieuw leven in, ooit een wijdverspreide en subversieve performance praktijk in de Maghreb, om na te denken over de ambiguïteit van machtsrelaties die dagelijkse gebeurtenissen vormgeven, in het bijzonder de racistische moord op de jonge Djellali Ben Ali, of de moord op Mohamed Diab door de politie. In al-halqa, om één van de stichtende leden van Al-Assifa, Philippe Tancelin, te citeren, heeft de verteller niet de autoriteit van de auteur, als de overleveraar van een collectief en historisch discours, maar is h/zij onderworpen aan echte, directe en gelijkwaardige interventies en kan dus ook door het publiek worden tegengesproken op eender welk moment in de performance.  

De heropleving van al-halqa als circulaire performatieve vorm in de diasporische context van de Arabische arbeidersbewegingen in Parijs in de jaren ’70 is nauw verbonden met de verschillende vormen waarop de anti-koloniale strijd het Maghrebijnse theaterlandschap binnensijpelde. Er broeiden discussies over verschillende strategieën om het dramatische repertoire en de canon te dekoloniseren. De terugkeer van zowel het karakter van de verteller (hlayqi/hlayqia) en de circulaire structuur van de performance creëerde ruimte voor hybride theatervormen die doorspekt werden met fantastische, mythische en historische verhalen met personages en figuren die verankerd zijn in de translokale geschiedenis van de Maghreb. Daarbij ontleende men theatrale modaliteiten aan de Amazigh en Islamitische tradities maar eveneens aan Brechtiaanse esthetica en documentaire theater. Deze hybridisering oefende een sterke invloed uit op het werk van een nieuwe lichting theatermakers waaronder Kateb Yacine, Abdelkader Alloula of Tayeb Saddiki, die elk op hun eigen manier verschillende performatieve methodes koppelden aan populaire vormen en experimentele, politiek geëngageerde poëzie met een zekere zin voor het ceremoniële behandelden. De circulatie van vitale energie in al-halqa maakte van theater opnieuw een gevoelige ervaring, waarbij het leven en haar tegenovergestelde in hun meest fragiele vorm gehecht worden in het vluchtige proces van wereldmaken. Theater won zijn functie terug als een afstandelijke, maar tegelijk interactieve  en immer kritische spiegel, die het gezegde of gehoorde en hetgene wat stilgehouden moet worden, bevraagt en ondermijnt, die opnieuw overweegt wat zichtbaar en wat niet zichtbaar is en de mondelinge overlevering opnieuw inzet als een krachtige vorm van verzet tegen het hegemonische discours en de wijzen waarop we de wereld aanvoelen en kennen.  

Om de unheimliche complexiteiten van diasporische familieverhalen opnieuw onder woorden te brengen, verhoudt Bouchra Khalili zich in An Audio Family Album tot de met verdwijnen bedreigde, circulaire vorm van al-halqa, die centraal staat in de praktijk van Al Assifa. Door dit te doen raakt ze aan de hedendaagse nood om verzets- en bevrijdingsverhalen opnieuw te vertellen maar ook om nieuwe orale vormen te genereren en doorheen deze vormen nieuwe vertellingen en mythes uit te denken. Samen kunnen ze wat Stuart Hall het levende archief noemde voortbrengen of in dit geval een levend familiealbum. Familieverhalen die in hun opgevoerde oraliteit in al-halqa verteld worden, verkeren in een permanente toestand van suspensie. De geanimeerde verschijningsvorm van al-halqa is zoals de diaspora zelf nomadisch, onstabiel en vliedt voortdurend verschillende kanten uit, zodat de vertelde familieverhalen en de besproken relaties nooit ten volle kristalliseren en de scriptocentrische grenzen van de geschreven wereld overstegen worden. Khalili houdt zo onvoorwaardelijk ruimte voor de mogelijke heropleving van verzwegen en uitgewiste herinneringen om de verdeelde wereld waarin we vandaag leven opnieuw te wereld-en.  

In de The Tempest Society nodigt Khalili drie verschillende Atheense studenten uit om de aanwezigheid  van de Al Assifa groep op te roepen doorheen vertellingen over hun eigen diasporische ervaringen van racisme en xenofobie, afgewisseld met lezingen van fragmenten uit Al Assifa’s manifest Les Tiers-Idées (1997), en geselecteerde passages uit de roman My Name is Europe van Gazmend Kapllani. In haar voorstel voor The Diasporic Schools daarentegen, nodigt Khalili een nieuwe generatie Maghrebijnse artiesten en activisten uit om opgedolven familie- en bevrijdingsverhalen voor te lezen die hun verleden beïnvloed hebben maar het vermogen om huidige vormen van diasporisch verzet te inspireren behielden, zodat ze deel kunnen uitmaken van een nieuw samengesteld familiealbum. Geïnspireerd door het nalatenschap van Pier Paolo Passolini, roept Khalili deze artiesten en activisten op om de figuratie van de volksdichter als hlayqi·a te belichamen, oscillerend doorheen een vrije indirecte rede en in een intertekstueel spel tussen historische citaten en persoonlijke verhalen. Deze rechtstreeks betrokken individuen zullen in hun spreken een vertrouwde collectieve stem doen weerklinken. Het gaat hier niet over het stem geven aan maar wel over het spreken nabij hen die afwezig zijn of het stilzwijgen werden opgelegd, om uiteindelijk als getuige op te treden van de verschillende manieren waarop men zich voortdurend verzet heeft tegen historische onrechtvaardigheden. Indien we voorbijgaan aan de representationele beperking van tijd en ruimte in het fabuleren van een familiealbum, dan kunnen we ons een toekomstig volk dat een toekomstige wereld voorspelt inbeelden, waar het diasporische apriori in elke school ingeschreven zou zijn en die de ancestrale afkomst van verzet die een vrij en waardig leven mogelijk maakten zou herdenken.  

Tekst geschreven door Joachim Ben Yakoub in oktober 2020, in het kader van The Diasporic Schools van de Kunstenfestivaldesarts