Hearing

Waar ik de inspiratie vandaan haalde

Mahin vertelde me vaak haar herinneringen aan de slaapzaal op school. Ik had ook een jaar ervaring met de slaapzaal, maar bij meisjes bleek het toch heel verschillend te zijn – al was het evengoed verboden jongens in de meisjesslaapzaal binnen te loodsen als meisjes bij de jongens. Ik begreep dus dat ik, om het leven in een meisjesslaapzaal nauwkeurig te beschrijven, meer mensen met zo’n ervaring moest spreken.

Hamed Nejabat, de toneelmeester van mijn voorstellingen, had een stuk geschreven dat zich afspeelde in een meisjescollege. Het stuk heette Wij 15 en ging over vijftien schoolmeisjes die allemaal erg hoog scoorden op een chemietoets: zo goed dat de leraar hen verdacht van voorkennis en hen aan een verhoor onderwierp. In tegenstelling tot de personages in Hearing bleven deze vijftien meisjes solidair en verraadden ze elkaar niet.

Ik las ergens dat een Zweedse rechtbank aan asielzoekers een video vroeg waarop hun deelname aan een betoging was te zien, als bewijs van politieke activiteit in hun land.

Enige tijd geleden bekeek ik Mašq-e šab (Huiswerk, 1989) van Kiarostami voor de tweede of de derde keer en ik was bevreemd door de reacties van de kinderen op de eenvoudige vragen van de cineast. Op vragen als ‘Wat is een aanmoediging?’ of ‘Heb je je huiswerk gedaan?’ antwoordden ze met een wezenloze blik en staarden ze met open mond naar het plafond of naar de camera. Ik wil geen overhaaste conclusies trekken over de geestelijke gezondheid van die kinderen, maar geef toe: mocht een kind zich vandaag de dag zo bedreigd voelen door de gedachte met een filmploeg in een zaal opgesloten te zitten dat hij begint te huilen en vraagt om weg te gaan of de deur op een kier te zetten, dan zou men er toch meteen een psychiater of een psycholoog bij halen? Maar het was midden in de Golfoorlog tussen Iran en Irak en iedereen dacht maar aan een ding: overleven en ontkomen aan de onophoudelijke bombardementen van Saddam Hoesseins leger. En kennelijk dacht alleen Kiarostami toen aan de mentale en geestelijke gezondheid van de allerjongsten. Later vernam ik dat een van de kinderen zijn eigen zoon was, Bahman. En ik moest meteen terugdenken aan onze eerste ontmoeting: toen hij hoorde dat ik in 1978 was geboren, zei de cineast meteen dat ik even oud was als zijn zoon. Die kinderen konden dus evengoed mij vertegenwoordigen. Ik zal dus wel net als hen geweest zijn – of nog erger. Hoe kan het kind van toen, zo verloren en hulpeloos, het gebracht hebben tot een intellectueel die vandaag meespreekt over de toestand van de wereld en in zijn land? Ik heb in Mašq-e šab inspiratie gevonden om achter de volwassen Samaneh iets terug te vinden van de geterroriseerde tiener die alsmaar aan haar sjaal prutst.

Hoe ik het stuk schreef

Het heeft me veel meer tijd gekost om de structuur van het stuk op te bouwen dan om de dialogen te schrijven. Tijdens een schrijversresidentie van enkele maanden die mij in Stuttgart was aangeboden bracht ik mijn tijd door met wandelen in het Zwarte Woud, in plaats van aan mijn schrijftafel te zitten. Ik had dat nodig om na te denken over de vorm die mijn stuk kon aannemen, want het enige wat ik erover wist, was dat het zou gaan over een ‘verhoor’ (hearing) door een mannenstem in een meisjesslaapzaal. Natuurlijk was het veel makkelijker geweest als alles zich afspeelde in het verhoorlokaal. De toeschouwers zouden dan wellicht tevredener uit de voorstelling komen, gerustgesteld dat ze alles hebben begrepen en bevestigd in wat ze wilden zien: starre extremisten die weerloze meisjes vervolgen voor iets wat ze niet hebben gedaan. Eenvoudig, duidelijk, conform wat men constant hoort op de publieke en commerciële omroepen – ja, ook op Arte. Maar de werkelijkheid blijkt heel anders.

In tegenstelling tot wat we verwachten, wordt het verhoor niet door een bebaarde fundamentalist gevoerd, maar door een studente aan wie de sleutel van de slaapzaal is toevertrouwd, louter omdat ze iets ouder is. En zij ondervraagt de anderen niet omwille van haar eigen politieke of religieuze opvattingen, maar louter omdat ze tot dan toe in de luwte is gebleven en zich geen problemen op de hals wil halen.

Als mensen zich alleen in een land als Iran moesten verantwoorden tegenover achterdochtige inspecteurs, dan konden we ons wentelen in de zekerheid dat de methodes en wetten van ‘die landen’ niet deugen, maar dat ‘ons’ niets te verwijten valt. Dat is de taal van alle rechtse partijen van vandaag. In werkelijkheid vind je overal ter wereld overheden die, overtuigd van hun legitimiteit, maar al te graag tegenover je gaan zitten en je om bewijs vragen dat je niet liegt.

Samaneh maakt de fout om niet in Neda’s voordeel te getuigen wanneer dat van haar wordt verwacht. Neda wordt van de universiteit gegooid en tien jaar later pleegt ze in Zweden zelfmoord omdat haar asielaanvraag is geweigerd, niet omwille van haar verwijdering van de universiteit. Nu is de vraag in welke mate Neda’s dood Samaneh aan te rekenen valt. Zouden wij ons in haar plaats schuldig voelen of zouden we onze handen in onschuld wassen omdat het allemaal zo lang geleden is? En als we al Samaneh’s slechte geweten delen, dan is de vraag waarom we niet hetzelfde voelen ten opzichte van de Iraakse of Syrische kinderen die het slachtoffer zijn van met ons belastinggeld gefinancierde bommen, of tegenover de toekomstige generaties, aan wie we een behoorlijk beschadigd milieu nalaten. Kennelijk zijn enkele likes en shares op Facebook of een paar op het internet getekende petities voldoende om ons geweten te sussen.

Toen ik terugkwam van mijn laatste wandeling door het Zwarte Woud kwamen mij de contouren van de volgende verhaallijn voor de geest: een poging door Samaneh om, twaalf of dertien jaar later, andere antwoorden te geven op de gestelde vragen, in de hoop zo het verleden te kunnen veranderen.

Of ik een feminist ben

Hearing is mijn eerste toneelstuk dat niet gemengd is. In de vorige stukken was er altijd een confrontatie tussen de twee geslachten. Zes ervan voeren koppels op. Dit keer zijn er alleen maar vrouwelijke personages. Ben ik daarom een feminist? Het antwoord is neen. Ik voel mij niet in de gelegenheid om een mening te uiten over de positie van de vrouw. En als ik het al zou doen, als mannelijke auteur, dan zou ik me voelen als die toeristen die met een fototoestelletje naar India gaan, enkele kiekjes maken van vrouwen in een sari, koeien op straat, mannen die aan een trein of een bus hangen en die dan terugkeren. Ik weet niet meer over de vrouwenproblematiek dan die toeristen over India. Ik kan niets meer doen dan vier actrices, door hun aanwezigheid in deze voorstelling, te vragen hoe nauw mijn zienswijze als buitenstaander bij de werkelijkheid aansluit.

Amir Reza Koohestani
Mei 2016