Interview Markus Öhrn

Na zijn beschouwingen over het nieuwe kolonialisme in Afrika met de video-installatie White Ants, Black Ants (2010) en het theaterproject We Love Africa and Africa Loves Us (2012), stootte de Zweedse kunstenaar Markus Öhrn op een eenvoudig maar veelzeggend format voor een herinterpretatie van de blanke, burgerlijke, existentialistische kunst – belichaamd door Ingmar Bergmans film Persona uit 1966. Met Bergman in Uganda laat Öhrn de VJ, de ster van de Ugandese video hall, de verteller van het ware verhaal achter de film, zijn licht schijnen op een stuk Europese cultuur. Deze unieke installatie plaatst het publiek in de zone tussen de echte film Persona, en de inwoners van Kampala’s grootste sloppenwijk die de film bekijken in een schuur met commentaar van de alziende VJ. Terwijl deze video jockey van arme komaf Ingmars Bergmans meesterwerk belicht, maakt hij een treffende vergelijking tussen het leven in een sloppenwijk en dat in een Zweeds zomerhuis, wat tot een deconstructie van de blanke wereld leidt op een manier die Markus Öhrn amper verwachtte.

Wat bracht je ertoe Persona te laten vertalen door een Ugandese VJ?

Het begon toen ik een remake draaide van een Zweedse documentaire uit 1969 genaamd White Ants, een postkoloniale kritiek over hoe hedendaagse blanke Europeanen de machtsstructuren van de 19de eeuwse kolonisten in Afrika hebben overgenomen, maar deze keer gaat het om hulpverleners die in luxueuze huizen wonen met dienstmeiden en zo. Ik interviewde een kerel uit Uganda voor het project, en hij vertelde me over de VJ-traditie in de plaatselijke video halls. Destijds werkte ik ook met een Zweeds auteur, Torbjörn Säfve, die in de jaren ‘60 op de Zweedse filmacademie zat en een montagecel deelde met Ulla Ryghe die Persona monteerde voor Ingmar Bergman. Torbjörn maakte collagefilms op basis van andermans montages, en zo haalde hij ‘s nachts fragmenten van Persona uit de vuilnisemmer en maakte een film. Nadat hij vertoond was op een experimenteel filmfestival in Stockholm in 1969 werd de film door het Zweeds filminstituut in beslag genomen en sindsdien is hij spoorloos. In 2009 maakte ik een documentaire met Torbjörn en probeerden we zijn Persona-collagefilm terug te vinden. Toen men mij vertelde over de Ugandese VJ’s bedacht ik onmiddellijk dat dit een heel interessante manier zou kunnen zijn om nog eens een nieuwe versie te maken van Bergmans film. Wat zou er gebeuren als we naar Uganda gingen en Persona vertoonden, een VJ hem lieten vertalen, en de film dan terugvertaalden naar het Engels?

Had je nog nooit gehoord over film-VJ’s?

Nee. Ik dacht dat ze de gewoonte hadden films te dubben, zoals in Duitsland bijvoorbeeld. Maar toen legde die Ugandese man me uit dat de VJ de film voor het publiek vertaalt, en probeert het verhaal te kaderen zodat er vanuit een Ugandese invalshoek naar gekeken kan worden. Het is een unieke manier om een film te interpreteren omdat de VJ’s ook proberen hun publiek te entertainen. Ze voelen een verantwoordelijkheid om het publiek ertoe aan te zetten te blijven en de film te bekijken. Als de VJ voelt dat het vervelend wordt of niet relevant is voor het publiek, begint hij te interpreteren, dingen toe te voegen en grapjes te maken. Bij Persona begint de VJ het leven dat wordt uitgebeeld te vergelijken met hun eigen leven in de sloppenwijken.

Vertel ons eens over de zogenaamde video halls waar de VJ’s optreden.

De video hall, een soort cinema in de sloppenwijken, is een heel simpele plek. Het is niet meer dan een schuur met een tv en wat banken. Heel weinig mensen uit de sloppenwijken kunnen zich een eigen tv of dvdspeler veroorloven, dus dit is hun manier om films te bekijken. In Kampala zijn er reusachtige multiplexen waar je 20.000 Ugandese shilling bepaalt om een film te zien, dat is ongeveer zeven euro, wat onmogelijk is voor arme mensen. Daarom zijn er in de sloppenwijken, zoals in Kisenyi, de grootste en meest gewelddadige sloppenwijk nabij Kampala, veel video halls; het is de enige entertainmentervaring die ze kunnen krijgen voor weinig geld. De mensen brengen veel tijd door in die video halls. Het is hetzelfde als voor ons: je ontsnapt aan je dagelijkse problemen, je zit even op een wolk. Zij hebben ook het gevoel dat ze aan hun dagelijks leven ontsnappen.

Had de VJ het lastig om een Europese arthousefilm als Persona te vertalen?

Meestal tonen ze in de video halls Amerikaanse actiefilms en romantische komedies waar het verhaal zichzelf uitwijst. Maar in Persona gebeurt er niet veel. Het voelt heel Scandinavisch aan en zit vol existentiële problemen die niet dezelfde waarde hebben in een sloppenwijk in Uganda. Dus ja, ik verwachtte dat dit een uitdaging voor de VJ zou zijn, en dat was het, hij was compleet uitgeput omdat hij hard zijn best deed om de mensen in de cinema te houden. De meeste VJ’s waarmee ik gewerkt heb, zijn amper naar school geweest. Ze hebben Engels geleerd via de films. Het grote deel van het publiek spreekt niet veel Engels en kan zeker de ondertitels niet lezen. De VJ vertrouwt niet alleen op de tekst maar kijkt vooral naar wat er gebeurt. Er is een scene over rellen in Vietnam tijdens de oorlog waar hij dieper op ingaat. Ik denk dat weinig andere mensen zo diep op iets ingaan als ze naar een film kijken.

Op welke manier trachtte de VJ de film relevant te maken voor het plaatselijke publiek?

Er gebeurt heel veel in Persona dat zowel oninteressant als irrelevant is voor het plaatselijke publiek. Dit zijn mensen die op heel jonge leeftijd riskeren te sterven aan allerlei ziekten, van malaria tot aids. Dus wanneer de VJ het thema van zelfmoord in de film interpreteert, zegt hij dat hij niet kan begrijpen hoe blanken zelfmoord kunnen plegen omwille van de liefde. Uiteraard plegen ook mensen in de sloppenwijken van Uganda zelfmoord, maar dat zal dan eerder met economische problemen te maken hebben, of iets anders dan liefde. Deze mensen stellen zichzelf gelijkaardige vragen, maar niet op onze manier omdat wij alles hebben wat we nodig hebben. Het soort zenuwziekte die in Persona aan bod komt, je spraakvermogen verliezen of opgebrand zijn, bestaat niet in hun dagelijks leven omdat het draait om eten hebben voor je gezin, schoolgeld betalen voor de kinderen, op een of andere manier je leven trachten te verbeteren, zeker als je in een sloppenwijk woont. De existentiële problemen die in de film worden uitgebeeld, zijn hen volstrekt vreemd. Een groot deel van de film speelt in een zomerhuis, en de VJ kan er niet bij dat ze de zomer moeten doorbrengen in een speciaal huis.

De VJ lijkt te worstelen met de relatie tussen de vrouwen in de film.

Persona is al uitvoerig geanalyseerd. De relatie tussen de vrouwelijkehoofdpersonages blijft een open vraag, denk ik. Maar vanwege de sterkeanti-gay-cultuur in Uganda gaan ze er zelfs liever niet op in. Hij vermeldthet even, en zegt dat dit is hoe homoseksualisteit begint, de manier waaropde vrouwen met elkaar omgaan. Het toont hoezeer hun realiteit wordtgefilterd door deze film. Voor ons is dat thema helemaal geen bedreiging.Ik heb veel over homoseksualiteit gesproken met de VJs. Er hangt een paranoiarond het onderwerp [er zijn net strenge anti-homoseksuele wettengestemd in Uganda], dus ik voel me als kunstenaar enigszins verantwoordelijk,omdat ze echt in moeilijkheden kunnen geraken als ze ietsfouts zeggen en het lekt uit. Ze weten zelfs niet dat de film BrokebackMountain bestaat. Geen enkele video hall zou hem durven te vertonen.Er zijn overal kerken in de sloppenwijk. Ik herinner me dat toen ik Het Zevende Zegel van Ingmar Bergman vertoonde, ik benaderd werd door twee priesters uit de sloppenwijk die me vroegen naar de betekenis van het zevende zegel. “Is dat niet het woord voor de duivel?”, vroegen ze.

Wat vond je van het resultaat? Was je verbaasd?

Omdat ik de plaatselijke taal helemaal niet versta, tastte ik in het duister. Ik wist echt niet wat ik moest verwachten. Ik hoorde mensen lachen, ik zag er andere moe worden. Het is moeilijk om te zeggen of het uitdraaide zoals ik wou. Maar als je het in de context van de installatie plaatst, wordt het veel sprekender. Het is heel belangrijk om naar deze vertaling te zitten kijken terwijl Persona in dezelfde ruimte speelt, omdat er iets gebeurt; je hebt het gevoel dat je ergens naartoe wordt getransporteerd en je leert iets over jezelf en de mensen die in de sloppenwijk wonen. De VJ geeft een conclusie en een samenvatting van het einde die zeker hout snijden. Ik denk niet dat veel critici en toeschouwers in Europa tot zo’n snelle conclusie zouden komen, dat vind ik heel interessant. Ik denk dat het ermee te maken heeft dat hij vrij is: hij kent Ingmar Bergman niet, hij geeft niet om Ingmar Bergman, hij heeft geen last van respect. Ik vind dat eerder interessant, omdat hij alleen maar voortgaat op wat hij ziet.